श्री गुरूचरित्र – अध्याय सत्ताविसावा

कथासार

॥ अध्याय सत्ताविसावा ॥

॥ मातंगाला पूर्वजन्मस्मरण, उर्मट विप्रांना शिक्षा ॥

श्रीगणेशाय नमः ॥ सिद्ध म्हणाला, “नामधारका, श्रीगुरुंनी त्या दोन ब्राह्मणांना चतुर्वेद विस्ताराने समजावून सांगितले व ‘वादविवाद करू नका’ असे सांगितले. पण ते ऐकेनात. तेव्हा श्रीगुरुंना राग आला. ते म्हणाले, “ठीक आहे. जशी तुमची इच्छा आहे तसेच होईल. त्या वेळी रस्त्याने कोणी मनुष्य जात होता. श्रीगुरू एका शिष्याला म्हणाले, “त्या पांथस्थाला बोलावून आण. त्याप्रमाणे तो शिष्य त्या पांथस्थाला घेऊन आला. श्रीगुरूंनी त्याची चौकशी केली. तो म्हणाला, “स्वामी, मी मातंग जातीचा आहे. गावाबाहेर राहतो. आपण मला बोलाविले यातच माझे पूर्वसुकृत फळास आले. आपल्या दर्शनाने मी धन्य झालो.” त्याने श्रीगुरुंना साष्टांग दंडवत घातला.

श्रीगुरूंनी आपला दंड एका शिष्याला दिला व जमिनीवर सात समांतर रेषा काढण्यास सांगितले. त्याप्रमाणे शिष्याने रेषा काढल्या. श्रीगुरू मातंगाला म्हणाले, “आता एकेक रेषा ओलांडून पुढे ये. मी विचारलेल्या प्रश्नाचे उत्तर दिल्यावरच पुढील रेषा ओलांडायची आहे.” तो मनुष्य एक रेषा ओलांडून पुढे आला. श्रीगुरूंनी त्याला विचारले, “आता तू कोण आहेस?” तो म्हणाला, “मी किरात जातीचा आहे. माझे नाव ‘वनराखा’ असे आहे.” दुसरी रेषा ओलांडल्यावर त्याला तत्पूर्वीच्या जन्माचे स्मरण झाले. तो त्या जन्मातील गोष्टी सांगू लागला. ते ऐकून उपस्थित सर्वांनाच मोठे आश्चर्य वाटले. तिसरी रेषा ओलांडून तो म्हणाला, “माझे नाव ‘गंगासुत’ मी गंगेच्या काठी राहतो.” चौथी रेषा ओलांडून तो म्हणाला, “मी शूद्र आहे.” पाचवी रेषा ओलांडून तो म्हणाला, “माझे नाव ‘सोमदत्त’ मी वैश्य आहे,” सहावी रेषा पार करून तो म्हणाला, “माझे नाव ‘गोविंद’ मी क्षत्रिय आहे.” क्षणोक्षणी लोकांची उत्कंठा वाढत होती. शिष्यही संभ्रमात पडले होते. श्रीगुरूंची अभिनव लीला त्यांना कशी कळणार ? शेवटी मातंगाने सातवी रेषा ओलांडली व तो म्हणाला, “माझे नाव ‘अध्यापक’. मी श्रेष्ठ जातीचा ब्राह्मण असून मी वेदशास्त्रांचा ज्ञाता आहे.”

श्रीगुरूंचा हेतू साध्य झाला होता. ते मातंगाला म्हणाले, “तू स्वतःला वेदशाखांचा ज्ञाता म्हणवितोस, तेव्हा येथे आलेल्या या दोन विप्रांशी वादविवाद कर.” त्यानंतर श्रीगुरूंनी अभिमंत्रित विभूती त्याच्या सर्वांगावर प्रोक्षण केली. तर काय आश्चर्य! त्याच्या ठायी पूर्ण ज्ञानाचा उदय झाला. तो अस्खलित वेदपठण करू लागला. तो चमत्कार पाहून वादासाठी आलेले ते उर्मट ब्राह्मण अक्षरशः भयभीत झाले. त्यांच्या मुखातून शब्द फुटेना. त्यांच्या हृदयातून कळा येऊ लागल्या. त्यांच्या सर्वांगाला घाम फुटला. ते थरथर कापू लागले, स्वतःची निंदा करू लागले. श्रीगुरूंच्या चरणी लोळण घेऊन क्षमायाचना करू लागले. त्यांनी श्रीगुरूंची स्तुती केली. करुणावचने भाकली.

तेव्हा श्रीगुरू त्यांना म्हणाले, “तुम्ही मदांध होऊन अनेक ब्राह्मणांचा धिक्कार केलात. विद्याबळाने उन्मत्त होऊन करू नयेत अशा अनेक गोष्टी केल्यात. या त्रिविक्रमभारतीला वृधा त्रास दिलात. आता पश्चात्ताप करून काय उपयोग? या कर्माचे फळ म्हणून तुम्ही ब्रह्मराक्षस व्हाल.” ती भविष्यवाणी ऐकून दोघे ब्राह्मण फारच शोकग्रस्त झाले. काकुळतीने उ:शाप मागू लागले. श्रीगुरू त्यांना म्हणाले, “तुम्ही बारा वर्षे ब्रह्मराक्षस व्हाल. तुम्हांला कृतकर्मांचा पश्चात्ताप झाल्यामुळे तुम्ही शांत राहाल. उद्विग्नता नसेल. पुढे पर्यटन करणारा एक ब्राह्मण तुम्हांला भेटेल. तेव्हा तुम्ही ‘शुक्लनारायण’ असा शब्द उच्चाराल. त्याच्या पुढील वाक्य तो तुम्हांला सांगेल, तेव्हाच तुमचा उद्धार होईल. तुम्ही राक्षस योनीतून मुक्त व्हाल. आता तुम्ही नदीतीरी जा.”

श्रीगुरूंच्या आज्ञेने ते दोन्ही ब्राह्मण गावाबाहेरील नदीतीरी गेले. तेथे हृदयक्रिया बंद पडून त्यांना तत्काळ मृत्यू आला. ते ब्रह्मराक्षस झाले.

सिद्ध पुढे म्हणाला, “नामधारका श्रीगुरुंनी ज्या मातंगाला सात रेषा ओलांडण्यास सांगून सप्तजन्मांचे स्मरण करून दिले त्याने श्रीगुरूंना वंदन केले व म्हणाला, “स्वामी, आपण त्रिकालज्ञानी आहात. अंत:साक्षी आहात. मी पूर्वी ज्ञानी ब्राह्मण होतो, मग माझ्याकडून असे कोणते महादोष घडले की मी मातंग म्हणून जन्मलो? कृपया याचा उलगडा करावा.” श्रीगुरूंनी त्याच्या प्रश्नाला उत्तर देऊन त्याचे समाधान केले. तो वृत्तांत पुढे सांगतो.”

श्री गुरूचरित्र – अध्याय सत्ताविसावा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

नामधारक शिष्यराणा । लागे सिद्धाचिया चरणा ।
विनवीतसे वचना । ऐका श्रोते एकचित्ते ॥१॥

जयजयाजी सिद्ध योगी । तू तारक आम्हा जगी ।
ज्ञानप्रकाश करणेलागी । दिले दर्शन चरणांचे ॥२॥

चतुर्वेद विस्तारेसी । श्रीगुरु निरोपिती विप्रांसी ।
पुढे कथा वर्तली कैसी । विस्तारावी दातारा ॥३॥

शिष्यवचन ऐकोनि । सांगता झाला विस्तारोनि ।
ऐक शिष्या नामकरणी । अनुपम महिमा श्रीगुरूची ॥४॥

किती प्रकारे विप्रांसी । श्रीगुरु सांगती हितासी ।
न ऐकती द्विज तामसी । म्हणती वाद का पत्र देणे ॥५॥

ऐसे उत्तर ऐकोनि कानी । कोप करिती श्रीगुरु मनि ।
जैसे तुमचे अंतःकरणी । तैसे सिद्धी पाववू म्हणती ॥६॥

सर्पाचे पेटारियासी । कोरू जाता मूषक कैसी ।
जैसा पतंग दीपासी । करी आपुला आत्मघात ॥७॥

तैसे विप्र मदोन्मत्त । श्रीगुरु न ओळखत ।
बळे आपुले प्राण देत । दिवांधवत्‍ द्विज देखा ॥८॥

इतुके वर्तता ते अवसरी । श्रीगुरु देखती नरासी दूरी ।
शिष्यासी म्हणती पाचारी । कवण जातो मार्गस्थ ॥९॥

श्रीगुरुवचन ऐकोनि । गेले सेवक धावोनि ।
त्या नराते पाचारोनि । आणिला गुरुसन्मुख ॥१०॥

गुरु पुसती त्यासी । जन्म कवण जातीसी ।
तो वृत्तान्त सांग मजसी । म्हणोनि पुसती तये वेळी ॥११॥

श्रीगुरुवचन ऐकोन । सांगे आपण जातिहीन ।
मातंग नाम म्हणोन । स्थान आपुले बहिर्ग्रामी ॥१२॥

तू कृपाळू सर्वा भूती । म्हणोनि पाचारिले प्रीती ।
आपण झालो उद्धारगति । म्हणोनि दंडवत नमन करी ॥१३॥

ऐसे कृपाळू परमपुरुष । दृष्टि केली सुधारस ।
लोहासी लागता परिस । सुवर्ण होता काय वेळ ॥१४॥

तैसे तया पतितावरी । कृपा केली नरहरी ।
दंड देवोनि शिष्या करी । रेखा सप्त काढविल्या ॥१५॥

श्रीगुरु म्हणती पतितासी । एक रेखा लंघी रे ऐसी ।
आला नर वाक्यासरसी । आले ज्ञान आणिक तया ॥१६॥

श्रीगुरु म्हणती तयासी । कवणे कुळी जन्मलासी ।
पतित म्हणे किरातवंशी । नाम आपुले वनराखा ॥१७॥

दुसरी रेका लंघिता । ज्ञान झाले मागुता ।
बोलू लागला अनेक वार्ता । विस्मय करिती तये वेळी ॥१८॥

तिसरी रेखा लंघी म्हणती । त्यासी झाली ज्ञातिस्मृति ।
म्हणे गंगापुत्र निश्चिती । वास तटी गंगेच्या ॥१९॥

लंघिता रेखा चवथी । म्हणे आपण शूद्रजाती ।
जात होतो आपुले वृत्ती । स्वामी माते पाचारिले ॥२०॥

लंघिता रेखा पांचवेसी । झाले ज्ञान आणिक तयासी ।
जन्म झाला वैश्यवंशी । नाम आपुले सोमदत्त ॥२१॥

सहावी रेखा लंघितां । म्हणे आपण क्षत्रिय ख्याता ।
नाम आपुले विख्याता । गोदावरी म्हणोनि ॥२२॥

सातवी रेखा लंघिताक्षण । अग्रजाती विप्र आपण ।
वेदशास्त्रादि व्याकरण । अध्यापक नाम आपुले ॥२३॥

श्रीगुरु म्हणती तयासी । वेदशास्त्री अभ्यास म्हणसी ।
आले विप्र चर्चेसी । वाद करी त्यांसवे ॥२४॥

अभिमंत्रोनी विभूति । त्याचे सर्वांगी । प्रोक्षिती ।
प्रकाशली ज्ञानज्योती । त्या नरा परियेसा ॥२५॥

जैसे मानससरोवरास । वायस जाता होती हंस ।
तैसा गुरुहस्तस्पर्श । पतित झाला ज्ञानराशी ॥२६॥

नरसिंहसरस्वती जगद्गुरु । त्रयमूर्तींचा अवतारु ।
अज्ञानी लोक म्हणती नरु । तेचि जाती अधःपाता ॥२७॥

येणेपरी पतितासी । ज्ञान झाले आसमासी ।
वेदशास्त्र सांगेसी । म्हणो लागला तये वेळी ॥२८॥

जे आले चर्चेस विप्र । भयचकित झाले फार ।
जिव्हा तुटोनि झाले बधिर । ह्रदयशूळ तात्काळी ॥२९॥

विप्र थरथरा कापती । श्रीगुरुचरणी लोळती ।
आमुची आता काय गति । जगज्ज्योती स्वामिया ॥३०॥

श्रीगुरुद्रोही झालो जाण । धिक्कारिले ब्राह्मण ।
तू अवतार गौरीरमण । क्षमा करणे स्वामिया ॥३१॥

वेष्टोनिया मायापाशी । झालो आपण महातामसी ।
नोळखो तुझ्या स्वरूपासी । क्षमा करणे स्वामिया ॥३२॥

तू कृपाळु सर्वा भूती । आमुचे दोष नाणी चित्ती ।
आम्हा द्यावी उद्धारगति । म्हणोनि चरणी लागती ॥३३॥

एखादे समयी लीलेसी । पर्वत करसी तृणासरसी ।
पर्वत पाहसी कोपेसी । भस्म होय निर्धारी ॥३४॥

तूचि सृष्टि स्थापिसी । तूचि सर्वांचे पोषण करिसी ।
तूचि कर्ता प्रळयासी । त्रिमूर्ति जगद्गुरु ॥३५॥

तुझा महिमा वर्णावयासी । मति नाही आम्हांसी ।
उद्धरावे दीनासी । शरणागता वरप्रदा ॥३६॥

ऐसे विप्र विनविती । श्रीगुरु त्यासी निरोप देती ।
तुम्ही क्षोभविला भारती । त्रिविक्रम महामुनि ॥३७॥

आणिक केले बहुत दोषी । निंदिले सर्व विप्रांसी ।
पावाल जन्म ब्रह्मराक्षसी । आपुली जोडी भोगावी ॥३८॥

आपुले आर्जव आपणापासी । भोगिजे पुण्यपापासी ।
निष्कृति न होता क्रियमाणासी । गति नाही परियेसा ॥३९॥

श्रीगुरुवचन ऐकोनि । लागती विप्र दोघे चरणी ।
कधी उद्धरो भवार्णवी । म्हणोनिया विनविती ॥४०॥

श्रीगुरुनाथ कृपामूर्ति । त्या विप्रांते निरोप देती ।
ब्रह्मराक्षस व्हाल प्रख्याति । संवत्सर बारापर्यंत ॥४१॥

अनुतप्त झालिया कारण । शांतिरूप असाल जाण ।
जो का शुकनारायण । प्रथम वाक्य म्हणतसा ॥४२॥

तुमचे पाप शुद्ध होता । द्विज येईल पर्यटता ।
पुढील वाक्य तुम्हा सांगता । उद्धारगति होईल ॥४३॥

आता जावे गंगेसी । स्थान बरवे बैसावयासी ।
म्हणोनि निरोपिती त्यासी । गेले विप्र ते वेळी ॥४४॥

निघता ग्रामाबाहेरी । ह्रदयशूल अपरंपारी ।
जाता क्षण नदीतीरी । विप्र पंचत्व पावले ॥४५॥

आपण केल्या कर्मासी । प्रयत्‍न नाही आणिकासी ।
ऐसे विप्र तामसी । आत्मघातकी तेचि जाणा ॥४६॥

श्रीगुरुवचन येणेपरी । अन्यथा नव्हे निर्धारी ।
झाले राक्षस द्विजवरी । बारा वर्षी गति पावले ॥४७॥

विप्र पाठविले गंगेसी । मागे कथा वर्तली कैसी ।
नामधारक शिष्यासी । सिद्ध सांगे अवधारा ॥४८॥

पतित झाला महाज्ञानी । जातिस्मरण सप्तजन्मी ।
पूर्वापार विप्र म्हणोनि । निर्धार केला मनात ॥४९॥

नमन करूनि श्रीगुरूसी । विनवी पतित भक्तीसी ।
अज्ञानमाया तिमिरासी । ज्योतिरूप जगद्गुरु ॥५०॥

विप्र होतो पूर्वी आपण । केवी झालो जातिहीन ।
सांगावे जी विस्तारोन । त्रिकाळज्ञान अंतरसाक्षी ॥५१॥

जन्मांतरी आपण देख । पाप केले महादोष ।
की विरोधिले विनायक । नृसिंहसरस्वती सांग पा ॥५२॥

ऐसे वचन ऐकोनि । सांगती गुरु प्रकाशूनि ।
म्हणोनि सांगती सिद्धमुनि । नामधारक शिष्यासी ॥५३॥

म्हणोनि सरस्वतीगंगाधर । सांगे गुरुचरित्रविस्तार ।
पुढील कथा ऐकता नर । पतित होय ब्रह्मज्ञानी ॥५४॥

ऐसी पुण्यपावन कथा । ऐकता उद्धार अनाथा ।
पावे चतुर्विध पुरुषार्था । निश्चयेसी जाण पा ॥५५॥

इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे मदोन्मत्तविप्रशापकथनं नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥२७॥

॥ओवीसंख्या ॥५५॥

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

(PDF) Download श्री गुरूचरित्र – अध्याय सत्ताविसावा

श्री गुरूचरित्र – अध्याय अठ्ठाविसावा वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.