कथासार
॥ अध्याय बाविसावा ॥
॥ वांझ म्हैस दुभती झाली ॥
श्रीगणेशाय नमः ॥ नामधारक सिद्धयोग्याला म्हणाला, “हे मुने, तुमच्या मुखातून गुरुचरित्र ऐकायला मिळणे हे केवढे भाग्य! तुम्ही मला भेटलात मी धन्य झालो. तुमच्या कृपाप्रसादाने मला परमार्थाविषयी रुची निर्माण झाली आहे. मला तुम्ही श्रीगुरू नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराज गाणगापुरास आल्याचे सांगितलेत, कृपया तेथील वृत्तान्त सांगा.”
सिद्धांनी पुढील कथा सांगण्यास सुरुवात केली. “गाणगापूर येथे भीमा व अमरजा यांचा संगम आहे. हे स्थान अतिशय पवित्र असून तेथे आठ तीर्थे आहेत. श्रीगुरू तेथे गुप्त रूपाने राहिले होते. ते संगमावरील रानात वास्तव्य करायचे आणि मध्यान्ह समयी गाणगापुरात भिक्षेसाठी जायचे. त्या वेळी तेथे ब्राह्मणांची शंभरेक घरे होती. ते सर्व ब्राह्मण सुखवस्तू होते. तेथे एक दरिद्री ब्राह्मण आपल्या पत्नीसह राहत होता. त्याच्यापाशी एक वृद्ध आणि वांझ म्हैस होती. तिचा उपयोग नदीकाठच्या मळ्यात खारी माती वाहून नेण्यासाठी केला जात असे. त्याबद्दल तिच्या मालकाला भाडे दिले जाई.
श्रीगुरू त्याच ब्राह्मणाकडे नित्य नेमाने भिक्षेसाठी जात असत. ते पाहून लोक हसायचे. त्यांची निंदा करीत म्हणायचे, “या यतीला काही तारतम्यच नाही. आमच्या घरी रोज विविध प्रकारचे ताजे अन्न शिजते. आमच्याकडून उत्तम भिक्षा मिळण्याची शक्यता असूनही हा त्या भिकारड्याकडेच जातो. याला काय म्हणावे?” तो ब्राह्मण गरीब असला तरी सात्त्विक वृत्तीचा आणि भाविक होता. म्हणूनच भक्तवत्सल श्रीगुरू त्याच्याकडे भिक्षेसाठी जात असत. त्या ब्राह्मणाचे पुण्य खूप थोर म्हणूनच श्रीगुरूंची पावले त्याच्या घराला लागत होती.
वैशाखातील एके दिवशी श्रीगुरू नेहमीप्रमाणे त्याच्या घरी गेले होते. तीव्र उन्हातून आलेल्या त्या यतीश्वराला त्याच्या पत्नीने नमस्कार केला. त्यांना बसण्यासाठी आसन दिले व म्हणाली, “माझे पती धान्य घेऊन एवढ्यात येतीलच तोपर्यंत आपण विश्रांती घ्या.” त्या वेळी तिची म्हैस अंगणातच बांधलेली होती. ब्राह्मणीच्या बोलण्यातली आर्तता जाणून श्रीगुरू तिला म्हणाले, “धान्य नाही म्हणून मला थांबवू नकोस. भिक्षा म्हणून या म्हशीचे दूध दिलेस तरी चालेल.” तेव्हा ब्राह्मणी म्हणाली, “महाराज, ही म्हैस वांझ आणि म्हातारी आहे. तिने कधीही दूध दिले नाही. तिला माती वाहून नेण्यासाठी उपयोगात आणतो. त्यातून मिळणाऱ्या उत्पन्नावर गुजराण करतो.” त्यावर श्रीगुरू म्हणाले, “तुझे म्हणणे पटत नाही. तू तिचे दूध काढून आण बरं.”
ती ब्राह्मणी एक काष्ठपात्र घेऊन त्या म्हशीचे दूध काढण्यासाठी गेली. तिचे आचळ पाण्याने स्वच्छ धुऊन ती दूध काढू लागली. तर काय आश्चर्य! त्या म्हशीला पान्हा फुटला. तिने दोन भांडी भरून दूध दिले. ब्राह्मणीने दूध घरात आणले. श्रीगुरू हे सामान्य यती नसून अवतारी महात्मा आहेत अशी तिची पूर्ण खात्री झाली होती. तिने दुधाचे भांडे श्रीगुरूंना प्रेमपूर्वक अर्पण केले. ते दूध प्राशन करून संतुष्ट झालेले श्रीगुरू तिला आशीर्वाद देताना म्हणाले, “तुझ्या घरी लक्ष्मी अखंड वास करील. तुझी मुले व नातवंडे सुखात, आनंदात राहतील.” त्यानंतर ते संगमावर परतले.
आज ब्राह्मणीचा आनंद गगनात मावत नव्हता. घरी आलेल्या पतीला तिने ते शुभवृत्त सांगितले. तो चमत्कार कळताच त्यालाही मोठे आश्चर्य वाटले. तो पत्नीला म्हणाला, “ज्यांच्या कृपादृष्टीने आपले दारिद्र्य सरले तो सामान्य मनुष्य नसून ईश्वरी अवतार आहे. आपण त्यांच्या दर्शनास जाऊ या.” ती दोघे संगमावर गेली. श्रीगुरूंचे दर्शन घेऊन त्यांची भक्तिभावाने पूजा केली. त्यांना नैवेद्य व तांबूल अर्पण केला. स्तवन केले. प्रदक्षिणा घातली. श्रीगुरूंची सेवा करताना त्यांचे हृदय कृतज्ञतेने भरून आले होते. श्रीगुरूंच्या आशीर्वादाने ते दांपत्य वैभवसंपन्न झाले. त्यांना सुदृढ संतती झाली. ते कुटुंब सुखात आनंदात राहू लागले.”
सिद्ध म्हणाला, “नामधारका, ब्रह्मदेवाने ललाटी काहीही लेख लिहिलेला असला तरी श्रीगुरू तो बदलू शकतात. असे आहे त्यांचे अगाध माहात्म्य. श्रद्धावंत भाविकाला त्यांचा कृपाप्रसाद लाभतोच. ज्याच्यावर गुरुकृपा होते तो नर भाग्यवंत होती. त्याचे सुदैव काय वर्णन करावे? श्रीगुरुचरित्र इतके पवित्र आहे की ते ऐकणाराही सुखी होतो. त्याच्या घरी दैन्य राहतच नाही.”
श्री गुरूचरित्र – अध्याय बाविसावा
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
नामधारक शिष्यराणा । लागे सिद्धाचिया चरणा ।
कर जोडोनिया जाणा । विनवीतसे परियेसा ॥१॥
जय जयाजी योगीश्वरा । शिष्यजनमनोहरा ।
तूचि तारक भवसागरा । अज्ञानतिमिराज्योती तू ॥२॥
तुझा चरणसंपर्क होता । झाले ज्ञान मज आता ।
परमार्थवासना तत्त्वतां । झाली तुझे प्रसादे ॥३॥
दाखविली गुरूची सोय । तेणे सकळ ज्ञान होय ।
तूचि तारक योगिराय । परमपुरुषा सिद्धमुनी ॥४॥
गुरुचरित्रकामधेनु । सांगितले मज विस्तारोनि ।
अद्यापि न धाय माझे मनु । आणिक आवडी होतसे ॥५॥
मागे तुम्ही निरोपिले । श्रीगुरु गाणगापुरी आले ।
पुढे कैसे वर्तले । विस्तारावे दातारा ॥६॥
ऐकोनि शिष्याचे वचन । सांगे सिद्ध संतोषोन ।
म्हणे शिष्या तू सगुण । गुरुकृपेच बाळक ॥७॥
धन्य धन्य तुझे जीवन । धन्य धन्य तुझे मन ।
होसी तूचि पूज्यमान । या समस्त लोकांत ॥८॥
तुवा प्रश्न केलासी । संतोष माझ्या मानसी ।
उल्हास होतो सांगावयासी । गुरुचरित्रकामधेनु ॥९॥
पुढे वाढला अनंत महिमा । सांगतां असे अनुपमा ।
श्रीगुरु आले गाणगाभुवनी । राहिले संगमी गुप्तरूपे ॥१०॥
भीमा उत्तरवाहिनीसी । अमरजासंगमविशेषी ।
अश्वत्थ नारायण परियेसी । महावरद स्थान असे ॥११॥
अमरजा नदी थोर । संगम झाला भीमातीर ।
प्रयागासमान असे क्षेत्र । अष्टतीर्थे असती तेतेह ॥१२॥
तया तीर्थांचे महिमान । अपार असे आख्यान ।
पुढे तुज विस्तारोन । सांगेन ऐक शिष्योत्तमा ॥१३॥
तया स्थानी श्रीगुरुमूर्ति । होती गौप्य अतिप्रीती ।
तीर्थमहिमा करणे ख्याति । भक्तजनतारणार्थ ॥१४॥
समस्त तीर्थे श्रीगुरुचरणी । ऐसे बोलती वेदपुराणी ।
त्यासी कायसे तीर्थ गहनी । प्रकाश करी क्षेत्रांसी ॥१५॥
भक्तजनतारणार्थ । तीर्थे हिंडे श्रीगुरुनाथ ।
गौप्य होती कलियुगात । प्रकट केली गुरुनाथे ॥१६॥
तेथील महिमा अनुक्रमेसी । सांगो पुढे विस्तारेसी ।
प्रकट झाले श्रीगुरू कैसी । सांगेन ऐका एकचित्ते ॥१७॥
ऐसा संगम मनोहर । तेथे वसती श्रीगुरुवर ।
त्रिमूर्तींचा अवतार । गौप्य होय कवणेपरी ॥१८॥
सहस्त्र किरणे सूर्यासी । केवी राहवेल गौप्येसी ।
आपोआप प्रकाशी । होय सहज गुण तयाचे ॥१९॥
वसती रानी संगमासी । जाती नित्य भिक्षेसी ।
तया गाणगापुरासी । माध्याह्नकाळी परियेसा ॥२०॥
तया ग्रामी द्विजवर । असती एकशत घर ।
होते पूर्वी अग्रहार । वेदपाठक ब्राह्मण असती ॥२१॥
तया स्थानी विप्र एक । राहत असे सुक्षीण देख ।
भार्या त्याची पतिसेवक । पतिव्रताशिरोमणी ॥२२॥
वर्तत असता दरिद्रदोषी । असे एक वांझ महिषी ।
वेसण घातली तियेसी । दंतहीन अतिवृद्ध ॥२३॥
नदीतीरी मळियासी । क्षारमृत्तिका वहावयासी ।
नित्य द्रव्य देती त्यासी । मृत्तिका क्षार वहावया ॥२४॥
तेणे द्रव्ये वरो घेती । येणे रीती काळ क्रमिती ।
श्रीगुरुनाथ अतिप्रीती । येती भिक्षेसी त्याचे घरा ॥२५॥
विप्र लोक निंदा करिती । कैचा आला यति म्हणती ।
आम्ही ब्राह्मण असो श्रोती । न ये भिक्षा आमुचे घरी ॥२६॥
नित्य आमुचे घरी देखा । विशेष अन्न अनेक शाका ।
असे त्यजुनी यति ऐका । जातो दरिद्रियाचे घरी ॥२७॥
ऐसे बोलती विप्र समस्त । भक्तवत्सल श्रीगुरुनाथ ।
प्रपंचरहित परमार्थ । करणे असे आपुल्या मनी ॥२८॥
पाहे पा विदुराच्या घरा । प्रीती कैसी शार्ङगधरा ।
दुर्योधनराजद्वारा । कधी न वचे परियेसा ॥२९॥
सात्त्विकबुद्धी जे वर्तती । श्रीगुरूची त्यांसी अतिप्रीति ।
इह सौख्य अपरा गति । देतो आपल्या भक्तांसी ॥३०॥
ऐसा कृपाळू परम पुरुष । भक्तावरी प्रेम हर्ष ।
त्यासी दुर्बळ काय दोष । रंका राज्य देउ शके ॥३१॥
जरी कोपे एखाद्यासी । भस्म करील परियेसी ।
वर देता दरिद्रियासी । राज्य होय क्षितीचे ॥३२॥
ब्रह्मदेवे आपुल्या करे । लिहिली असती दुष्ट अक्षरे ।
श्रीगुरुचरणसंपर्के । दुष्टाक्षरे ती शुभ होती ॥३३॥
ऐसे ब्रीद श्रीगुरुचे । वर्णू न शके माझे वाचे ।
थोर पुण्य त्या ब्राह्मणाचे । श्रीगुरु जाती तया घरा ॥३४॥
वर्तत असता एके दिवसी । न मिळे वरू त्या ब्राह्मणासी ।
घरी असे वांझ महिषी । नेली नाही मृत्तिकेसी ॥३५॥
तया विप्रमंदिरासी । श्रीगुरु आले भिक्षेसी ।
महा उष्ण वैशाखमासी । माध्याह्नकाळी परियेसा ॥३६॥
ऐसे श्रीगुरुकृपामूर्ति । गेले द्विजगृहाप्रती ।
विप्र गेला याचकवृत्ती । वनिता त्याची घरी असे ॥३७॥
भिक्षा म्हणता श्रीगुरुनाथ । पतिव्रता आली धावत ।
साष्टांगी दंडवत । करिती झाली तये वेळी ॥३८॥
नमन करूनि श्रीगुरूसी । विनवीतसे भक्तीसी ।
आपला पती याचकवृत्तीसी । गेला असे अवधारा ॥३९॥
उत्कृष्ट धान्य घरी बहुत । घेवोनि येतिल पती त्वरित ।
तववरी स्वामी बैसा म्हणत । पिढे घातले बैसावया ॥४०॥
श्रीगुरुमूर्ति हास्यवदन । बैसते झाले शुभासन ।
तिये विप्रस्त्रियेसी वचन । बोलती क्षीर का वो न घालिसी ॥४१॥
तुझे द्वारी असता महिषी । क्षीर काहो न घालिसी भिक्षेसी ।
आम्हाते तू का चाळविसी । नाही वरू म्हणोनिया ॥४२॥
श्रीगुरुवचन ऐकोन । विप्रवनिता करी नमन ।
वांझ महिषी दंतहीन । वृद्धत्व झाले तियेसी ॥४३॥
उपजतांची आमुचे घरी । वांझ झाली दगडापरी ।
गाभा न वाचे कवणेपरी । रेडा म्हणोनि पोशितो ॥४४॥
याचि कारणे तियेसी । वेसण घातली परियेसी ।
वाहताती मृत्तिकेसी । तेणे आमुचा योगक्षेम ॥४५॥
श्रीगुरु म्हणती तियेसी । मिथ्या बोलसी आम्हांसी ।
त्वरित जावोनिया महिषीसी । दुहूनि आणी क्षीर आम्हा ॥४६॥
ऐसे वचन ऐकोनि । विश्वास झाला तिचे मनी ।
काष्ठपात्र घेवोनि । गेली ऐका दोहावया ॥४७॥
श्रीगुरुवचन ऐकोन । विप्रवनिता जाता क्षण ।
दुभली क्षीर संतोषोन । भरणे दोन तये वेळी ॥४८॥
विस्मय करी विप्रवनिता । म्हणे ईश्वर हा तत्त्वता ।
याचे वाक्य परिसता । काय नवल म्हणतसे ॥४९॥
क्षीर घेवोनि घरात । आली पतिव्रता त्वरित ।
तापविती झाली अग्नीत । सवेचि विनवी परियेसा ॥५०॥
श्रीगुरु म्हणती तियेसी । घाली हो क्षीर भिक्षेसी ।
जाणे आम्हा स्वस्थानासी । म्हणोनि निरोपिती तये वेळी ॥५१॥
परिसोनि स्वामीचे वचन । घेवोनि आली क्षीरभरण ।
केले गुरुनाथे प्राशन । अतिसंतोषे करूनिया ॥५२॥
संतोषोनि श्रीगुरुमूर्ति । वर देती अतिप्रीती ।
तुझे घरी अखंडिती । लक्ष्मी राहे निरंतर ॥५३॥
पुत्रपौत्री श्रियायुक्त । तुम्ही नांदाल निश्चित ।
म्हणोनि निघाले त्वरित । संगमस्थानासी आपुल्या ॥५४॥
श्रीगुरु गेले संगमासी । आला विप्र घरासी ।
ऐकता झाला विस्तारेसी । महिमा श्रीगुरुमूर्तीचा ॥५५॥
म्हणे अभिनव झाले थोर । होईल ईश्वरी अवतार ।
आमुच्या दृष्टी दिसे नर । परमपुरुष तोचि सत्य ॥५६॥
विप्र म्हणे स्त्रियेस । आमुचे गेले दरिद्रदोष ।
भेट जाहली श्रीगुरुविशेष । सकळाभीष्टे साधली ॥५७॥
म्हणोनि मनी निर्धार करिती । भेटी जाऊ कैचा यति ।
हाती घेवोनि आरती । गेले दंपती संगमासी ॥५८॥
भक्तिपूर्वक श्रीगुरूसी । गंधाक्षताधूपदीपेसी ।
नैवेद्यतांबूलप्रदक्षिणेसी । पूजा करिती सद्भावे ॥५९॥
येणेपरी द्विजवर । लाधता जाहला जैसा वर ।
कन्यापुत्र लक्ष्मी स्थिर । पूर्ण आयुष्य झाले जाण ॥६०॥
सिद्ध म्हणे शिष्यासी । श्रीगुरुकृपा होय ज्यासी ।
दैन्य कैसे त्या नरासी । अष्टैश्वर्यै भोगीतसे ॥६१॥
म्हणे सरस्वतीगंगाधर । सांगे गुरुचरित्रविस्तार ।
ऐकता होय मनोहर । दैन्यावेगळा होय त्वरित ॥६२॥
इतिश्रीगुरुचरित्रामृत । वंध्या महिषी दुग्ध देत ।
निश्चयाचे बळे सत्य । भाग्य आले विप्रासी ॥६३॥
इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे वंध्यामहिषीदोहनं नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥२२॥
॥ ओवीसंख्या ॥६३॥
॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
(PDF) Download श्री गुरूचरित्र – अध्याय बाविसावा
श्री गुरूचरित्र – अध्याय तेविसावा वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.