श्री गुरूचरित्र – अध्याय तेविसावा

कथासार

॥ अध्याय तेविसावा ॥

॥ ब्रह्मराक्षसाचा उद्धार ॥

श्रीगणेशाय नमः ॥ सिद्ध म्हणाला, “बाळा नामधारका, श्रीगुरू नृसिंहसरस्वतींनी आपली अगम्य लीला दाखविली. त्यांच्या कृपादृष्टीने त्या दरिद्री ब्राह्मणाच्या वांझ म्हशीला दूध आले. दुसऱ्या दिवशी कोणी ग्रामस्थ त्याच्या घरी आले व माती वाहून नेण्यासाठी म्हैस मागू लागले. तेव्हा तो म्हणाला, “माझी म्हैस दूध देऊ लागली आहे. आता मी तिला माती वाहून नेण्यासाठी देणार नाही.” मग त्याने त्यांच्या समक्षच दोन भांडी भरून दूध काढले. ते पाहून लोकांना नवल वाटले. “कालपर्यंत माती वाहणारी ही वांझ म्हैस आज अचानक दुभती कशी झाली?” असे म्हणून ते गावात परतले. हे वृत्त हा हा म्हणता सर्वश्रुत झाले. ही वार्ता ग्रामाधिपती राजाला कळताच तो चौकशीसाठी या ब्राह्मणाच्या घरी गेला. ब्राह्मणाने राजाला सर्व हकिकत सांगितली. ती ऐकून राजालाही श्रीगुरूंच्या भेटीची उत्कंठा लागली. तो आपल्या परिवारासह संगमावर गेला. तेथील अरण्यात एकांतात राहणाऱ्या श्रीगुरुंचे दर्शन घेतले. त्यांना साष्टांग प्रणिपात केला. त्यांची भावभक्तीने स्तुती केली व विनम्रतेने म्हणाला, “स्वामी, आपल्या सुखद दर्शनाने मी खरोखरच धन्य झालो आहे. आपण ईश्वरी अवतार आहात. भक्तांना तारण्यासाठी आला आहात. असे असताना या अरण्यात का राहता? आपण गावात येऊन राहिलात तर आमच्यावर मोठेच उपकार होतील. गाणगापूर पावन होईल. मी आपल्यासाठी मठ बांधून देतो.” तेव्हा भक्तकल्याणास्तव प्रकट होण्याची वेळ आलेली आहे हे लक्षात घेऊन श्रीगुरूंनी राजाच्या प्रस्तावास मान्यता दिली.

श्रीगुरूंचा होकार मिळाल्याने राजाला खूप आनंद झाला. त्याने श्रीगुरुंना पालखीत बसविले आणि नानाविध वाद्यांच्या गजरात समारंभपूर्वक नगराकडे नेले. वेशीवर जमलेल्या लोकांनी त्यांचे उत्स्फूर्त स्वागत केले. त्यांचे  औक्षण केले आणि सन्मानाने नगरात नेले. त्या गावाच्या पश्चिमेस एक उत्तुंग पिंपळ होता. त्याजवळ एक ओसाड घर होते. त्या पिंपळावर एक महाभयंकर ब्रह्मराक्षस राहत असे. तो अतिशय क्रूर होता, मनुष्यांना खायचा. त्याच्या भीतीने लोक तेथे जराही फिरकत नसत.

श्रीगुरूंची पालखी त्या पिंपळापाशी आली तेव्हा तो ब्रह्मराक्षस त्यांच्या सन्मुख मनुष्यरूपात प्रकट झाला व त्यांचे पाय धरून म्हणाला, “स्वामी, मी घोर अंधकारात बुडालो आहे. तुमच्या दर्शनाने माझी पूर्वार्जित सर्व पातके नष्ट झाली आहेत. कृपा करून माझा उद्धार करा. मी तुम्हांला शरण आहे.” कृपाळू श्रीगुरुंनी त्याची आर्तता जाणली. आपला वरदहस्त त्याच्या मस्तकी ठेवून ते म्हणाले, “असाच संगमावर जा. तेथे नदीत स्नान कर. तू मुक्त होशील.” श्रीगुरूंच्या आज्ञेने तो ब्रह्मराक्षस संगमावर गेला. तेथे स्नान करून काठावर आला आणि धारण केलेला मानवी देह सोडून तत्काळ मुक्त झाला. तो प्रकार पाहिलेले लोक आश्चर्य करू लागले. ते म्हणाले, “गाणगापुरात आलेले यतीश्वर साक्षात त्रैमूर्ती आहेत. त्यांचे चरण दृष्टीस पडले हे आपले भाग्य.” असो.

राजाने श्रीगुरूंसाठी एक सुंदर मठ बांधून दिला. तो त्यांची नित्व भक्तिभावाने पूजा करीत असे. श्रीगुरू अनुष्ठानासाठी रोज संगमावर जात व मध्यान्ह समयी गावामध्ये परतून येत. एखादे वेळी राजा त्यांना पालखीत बसवून इष्ट त्या ठिकाणी घेऊन जाई. त्या वेळी राजाचा दळभारही बरोबर असे श्रीगुरूंना या ऐश्वर्याची व  लवाजम्याची काय आवश्यकता होती? पण राजा अत्यंत भाविक असल्यामुळे भक्ताधीन श्रीगुरू त्याला समाधान वाटण्यासाठी त्याच्या इच्छेला मान देत असत. हळूहळू त्यांची सर्वदूर ख्याती झाली.

त्या वेळी कुमसी गावात त्रिविक्रमभारती नावाचा एक तपस्वी ब्राह्मण राहत होता. त्याला तिन्ही वेदांचे ज्ञान होते. तो नृसिंहाची नित्य मानसपूजा करीत असे. त्याने श्रीगुरूची कीर्ती ऐकली आणि मनोमन म्हणाला, “पालखीतून हिंडणे, लोकांच्या इच्छेनुसार वागणे, ऐश्वर्यात राहणे हे खेळ चतुर्थाश्रमाला शोभत नाहीत. हा यती नक्कीच दांभिक असला पाहिजे.” तो त्यांची निंदा करू लागला, श्रीगुरू अंतर्ज्ञानी होते. त्यांनी ही गोष्ट तत्काळ जाणली आणि त्याला भेटण्याचे ठरविले.

नामधारका, त्यानंतर काय नवल पडले ते वर्तमान सांगतो. ऐक.

श्री गुरूचरित्र – अध्याय तेविसावा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

विनवी शिष्य नामांकित । सिद्ध योगीयाते पुसत ।
पुढील कथा विस्तारत । निरोपावी दातारा ॥१॥

सिद्ध म्हणे ऐक बाळा । श्रीगुरूची अगम्य लीला ।
तोचि विप्रे प्रकट केला । जेणे वांझ महिषी दुभिली ॥२॥

तया ग्रामी येरे दिवसी । क्षारमृत्तिका वहावयासी ।
मागो आले तया महिषीसी । द्रव्य देऊ म्हणताती ॥३॥

विप्र म्हणे तयासी । नेदू दुभते महिषीसी ।
दावीतसे सकळिकांसी । क्षीरभरणे दोनी केली ॥४॥

करिती विस्मय सकळ जन । म्हणती वांझ दंतही ।
काल होती नाकी खूण । वेसणरज्जू अभिनव ॥५॥

नव्हती गर्भिणी वांझ महिषी । वत्स न होता दुभे कैसी ।
वार्ता फाकली विस्तारेसी । कळली तया ग्रामाधिपतीस ॥६॥

विस्मय करुनी तये वेळी । आला अधिपती तयाजवळी ।
नमोनिया चरणकमळी । पुसतसे वृत्तान्त ॥७॥

विप्र म्हणे तयासी । असे संगमी संन्यासी ।
त्याची महिमा आहे ऐसी । होईल ईश्वर अवतार ॥८॥

नित्य आमुच्या मंदिरासी । येती श्रीगुरु भिक्षेसी ।
वरो नव्हती त्या दिवशी । क्षीर आपणा मागितले ॥९॥

वांझ म्हणता रागावोनि । त्वरे क्षीर दोहा म्हणोनि ।
वाक्य त्याचे निघता क्षणी । कामधेनूपरी जाहली ॥१०॥

विप्रवचन परिसोनि । गेला राजा धावोनि ।
नमन केले साष्टांगेसी । एका भावे करोनिया ॥१२॥

जय जयाजी जगद्गुरु । त्रयमूर्तीचा अवतारु ।
तुझा महिमा अपरंपारु । अशक्य आम्हा वर्णिता ॥१३॥

नेणो आम्ही मंदमति । मायामोहअंधवृत्ति ।
तू तारक जगज्ज्योती । उद्धरावे आम्हांते ॥१४॥

अविद्यामायासागरी । बुडालो असो घोर दरी ।
विश्वकर्ता तारी तारी । म्हणोनि चरणी लागला ॥१५॥

विश्वकर्ता तूचि होसी । हेळामात्रे सृष्टो रचिसी ।
आम्हा तु दिसतोसी । मनुष्यरूप धरोनि ॥१६॥

वर्णावया तुझा महिमा । स्तोत्र करिता अशक्य आम्हा ।
तूचि रक्षिता केशव्योमा । चिन्मयात्मा जगद्गुरु ॥१७॥

येणेपरी श्रीगुरूसी । स्तोत्र करी बहुवसी ।
श्रीगुरुमूर्ति संतोषी । आश्वासिती तये वेळी ॥१८॥

संतोषोनि श्रीगुरुमूर्ति । तया रायाते पुसती ।
आम्ही तापसी असो यति । अरण्यवास करितसो ॥१९॥

या कारणे आम्हापासी । येणे तुम्हा संभ्रमेसी ।
पुत्रकलत्रसहितेसी । कवण कारण सांग म्हणती ॥२०॥

ऐकोनिया श्रीगुरुचे वचन । राजा विनवी कर जोडून ।
तू तारक भक्तजन । अरण्यवास कायसा ॥२१॥

उद्धरावया भक्तजना । अवतरलासी नारायणा ।
वासना जैसी भक्तजना । संतुष्टावे तेणेपरी ॥२२॥

ऐशी तुझी ब्रीदख्याति । वेदपुराणी वाखाणिती ।
भक्तवत्सला श्रीगुरुमूर्ति । विनंती माझी परिसावी ॥२३॥

गाणगापुर महास्थान । स्वामी करावे पावन ।
नित्य तेथे अनुष्ठान । वास करणे ग्रामात ॥२४॥

मठ करोनि तये स्थानी । असावे आम्हा उद्धरोनि ।
म्हणोनि लागे श्रीगुरुचरणी । भक्तिपूर्वक नरेश्वर ॥२५॥

श्रीगुरु मनी विचारिती । प्रगट होणे आली गति ।
क्वचित्काळ येणे रीती । वसणे घडे त्या स्थानी ॥२६॥

भक्तजनतारणार्थ । अवतार धरिती श्रीगुरुनाथ ।
राजयाचे मनोरथ । पुरवू म्हणती तये वेळी ॥२७॥

ऐसे विचारोनि मानसी । निरोप देती नराधिपासी ।
जैसी तुझ्या मानसी । भक्ति असे तैसे करी ॥२८॥

गुरुवचन ऐकोनि । संतोषोनि नृप मुनी ।
बैसवोनिया सुखासनी । समारंभे निघाला ॥२९॥

नानापरींची वाद्ये यंत्रे । गीतवाद्यमंगळतुरे ।
मृदंग टाळ निर्भरे । वाजताती मनोहर ॥३०॥

राव निघे छत्रपताकेसी । गजतुरंगश्रृंगारेसी ।
आपुले पुत्रकलत्रेसी । सवे यतीसी घेवोनि ॥३१॥

वेदघोष द्विजवरी । करिताती नानापरी ।
वाखाणिती बंदिकारी । ब्रीद तया मूर्तीचे ॥३२॥

येणेपरी ग्रामाप्रती । श्रीगुरु आले अतिप्रीती ।
अनेकपरी आरती । घेउनी आले नगरलोक ॥३३॥

ऐसा समारंभ थोर । करिता झाला नरेश्वर ।
संतोषोनि श्रीगुरुवर । प्रवेशले नगरात ॥३४॥

तया ग्रामपश्चिमदेशी । असे अश्वत्थ उन्नतेसी ।
ओस गृह तयापासी । असे एक भयंकर ॥३५॥

तया वृक्षावरी एक । ब्रह्मराक्षस भयानक ।
त्याचे भये असे धाक । समस्त प्राण्या भय त्याचे ॥३६॥

ब्रह्मराक्षस महाक्रूर । मनुष्यमात्र करी आहार ।
त्याचे भय असे थोर । म्हणोनि गृह ओस तेथे ॥३७॥

श्रीगुरुमूर्ति तये वेळी । आले तया वृक्षाजवळी ।
ब्रह्मराक्षस तात्काळी । येवोनि चरणी लागला ॥३८॥

कर जोडूनि श्रीगुरूसी । विनवीतसे भक्तीसी ।
स्वामी माते तारियेसी । घोरांदरी बुडालो ॥३९॥

तुझ्या दर्शनमात्रेसी । नासली पापे पूर्वार्जितेसी ।
तू कृपाळू सर्वांसी । उद्धरावे आपणाते ॥४०॥

कृपाळु ते श्रीगुरु । मस्तकी ठेविती करु ।
मनुष्यरूपे होवोनि येरु । लोळतसे चरणकमळी ॥४१॥

श्रीगुरु सांगती तयासी । त्वरित जावे संगमासी ।
स्नान करिता मुक्त होसी । पुनरावृत्ति नाही तुज ॥४२॥

गुरुवचन ऐकोन । राक्षस करी संगमी स्नान ।
कलेवरा सोडूनि जाण । मुक्त झाला तत्क्षणी ॥४३॥

विस्मय करिति सकळ लोक । म्हणती होईल मूर्ति येक ।
हरि अज पिनाक । हाचि सत्य मानिजे ॥४४॥

श्रीगुरु राहिले तया स्थानी । मठ केला श्रृंगारोनि ।
नराधिपशिरोमणी । भक्तिभावे पूजीतसे ॥४५॥

भक्तिभावे नरेश्वर । पूजा अर्पी अपरंपार ।
परोपरी वाद्यगजर । गीतवाद्येमंत्रेसी ॥४६॥

श्रीगुरु नित्य संगमासी । जाती नित्य अनुष्ठानासी ।
नराधीश भक्तीसी । सैन्यासहित आपण जाय ॥४७॥

एखाद्या समयी श्रीगुरूसी । बैसविती आपुल्या आंदोलिकेसी ।
सर्व दळ सैन्येसी । घेवोनि जाय वनांतरा ॥४८॥

माध्याह्नकाळी परियेसी । श्रीगुरु येती मठासी ।
सैन्यासहित आनंदेसी । नमन करी नराधिप ॥४९॥

भक्तवत्सल श्रीगुरुमूर्ति । भक्ताधीन आपण असती ।
जैसा संतोष त्याच्या चित्ती । तेणेपरी रहाटती ॥५०॥

समारंभ होय नित्य । ऐकती लोक समस्त ।
प्रगट झाले लोकांत । ग्रामांतरी सकळजनि ॥५१॥

कुमसी म्हणिजे ग्रामासी । होता एक तापसी ।
त्रिविक्रम भारती नामेसी । तीन वेद जाणतसे ॥५२॥

मानसपूजा नित्य करी । सदा ध्यायी नरहरी ।
त्याणे ऐकिले गाणगापुरी । असे नरसिंहसरस्वती ॥५३॥

ऐकता त्याची चरित्रलीला । मनी म्हणे दांभिक कळा ।
हा काय खेळ चतुर्थाश्रमाला । म्हणोनि निंदा आरंभिली ॥५४॥

ज्ञानमुर्ति श्रीगुरुनाथ । सर्वांच्या मनीचे जाणत ।
यतीश्वर निंदा आपुली करीत । म्हणोनि ओळखिले मनात ॥५५॥

सिद्ध म्हणे नामांकिता । पुढे अपूर्व असे कथा ।
मन करोनि निर्मळता । एकचित्ते परिस तु ॥५६॥

म्हणे सरस्वतीगंगाधर । सांगे गुरुचरित्रविस्तार ।
ऐकता होय मनोहर । सकळाभीष्ट पाविजे ॥५७॥

इति श्रीगुरुचरित्र । गाणगापुरी पवित्र ।
ब्रह्मराक्षसा परत्र । निजमोक्ष दीधला ॥५८॥

इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे राक्षसमुक्तकरणं नाम त्रयोविंशोऽध्याः ॥२३॥

॥ ओवीसंख्या ॥५८॥

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

(PDF) Download श्री गुरूचरित्र – अध्याय तेविसावा

श्री गुरूचरित्र – अध्याय चोविसावा वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.