कथासार
॥ अध्याय चोविसावा ॥
॥ त्रिविक्रमभारती ॥
श्रीगणेशाय नमः ॥ सिद्ध म्हणाला, “नामधारका, कुमसी गावचा त्रिविक्रम महामुनी हा आपली ‘दांभिक संन्यासी’ म्हणून लोकांमध्ये निंदा करतो आहे है श्रीगुरू नृसिंहसरस्वतींनी जाणले होते. वेदज्ञ त्रिविक्रमाकडून नकळत साधुनिंदेचे पाप घडत होते. म्हणून त्याला प्रत्यक्ष भेटून त्याचा गैरसमज दूर करावा असा हेतू मनात धरून त्यांनी स्वतःच तेथे जाण्याचे ठरविले. राजाने त्यांच्या प्रवासाची तयारी केली. पालखी सजविली, अश्व, गज शृंगारले. दळभार सिद्ध केला. मग श्रीगुरूंची स्वारी वाद्यांच्या गजरात गाणगापुराहून कुमसी गावी निघाली.
त्या वेळी त्रिविक्रमभारती नृसिंहाची मानसपूजा करीत होता. पण काही केल्या दृढ ध्यान लागेना, मनःपटलावर उपास्य दैवताची मूर्ती प्रकट होईना. हा काय प्रकार आहे? त्याला काहीच कळेना. तो चिंतामन झाला. ‘आज माझे इष्ट दैवत अशी उपेक्षा का करीत आहे? माझी एवढ्या वर्षांची आराधना, माझे तपःसामर्थ्य आज व्यर्थ झाले.’ असे अनेक विचार त्याला बेचैन करू लागले. त्याने डोळे उघडले. तोच नदीतीरावरून श्रीगुरूंची पालखी येताना दिसली. त्या पालखीत श्रीगुरु त्रिविक्रमभारतीच्या इष्टदेवतेचे अर्थात नृसिंहाचे रूप घेऊन बसले होते. त्यांच्या समवेत आलेल्या राजाच्या दळभारातील सर्व सैनिक श्रीगुरूंसारखीच दंडधारी संन्यासी आहेत असे दिसले.
ते दृश्य पाहून त्रिविक्रमभारतीला मोठे आश्चर्य वाटले. त्याचा सर्व ताठा, ज्ञानाचा अहंकार क्षणार्धात गळून पडला. आपण जे पाहत आहोत तो भ्रम आहे की सत्य हेच त्याला कळेना. तो पालखीपाशी धावला. पालखीत विराजमान असलेल्या नृसिंहाला आपल्या इष्टदेवतेला वंदन केले व विनम्रतेने म्हणाला. “महाराज, आपण मला नृसिंहरूपाने दर्शन दिलेत. मी धन्य झालो आपल्या समवेत असलेली ही सर्व दंडधारी यतिमंडळीही एकसारखी दिसत आहेत. तुमचे स्वरूप अचिंत्य आहे. ते मज पामराला कसे कळणार? म्हणून माझी तुमच्या चरणी अशी प्रार्थना आहे की या दासावर कृपा करून त्याला निजस्वरूपात दर्शन द्या.” त्याने श्रीगुरूंची मनःपूर्वक स्तुती केली. त्यामुळे प्रसन्न झालेल्या श्रीगुरूंनी आपली योगमाया आवरून त्याला शिवसमान तेजस्वी असे निजरूप दाखविले आणि म्हणाले, “तू आमची निंदा करतोस. आम्हांला दांभिक म्हणतोस. हा तुझा गैरसमज दूर करण्यासाठीच मी येथे आलो आहे. तुला तुझ्या मानसपूजेतील नृसिंहमूर्तीचे दर्शन झाले ना? मग मी दांभिक आहे की नाही हे तूच ठरव.”
त्रिविक्रमभारतीच्या मनातील सर्व संशय दूर झाला होता. श्रीगुरू आपले दैवत एकच आहेत, श्रीगुरू हेच चराचरी व्याप्त परमात्मा आहेत याची त्याला खूण पटली होती. तो श्रीगुरुंना शरण गेला. त्याने स्वतःकडून अज्ञानाने घडलेल्या चुकीची क्षमा मागितली व म्हणाला, “गुरुदेव, आपण करुणासागर आहात. या बालकाचा उद्धार करा.” तेव्हा श्रीगुरू म्हणाले, “वत्सा, मी तुझ्या भक्तीवर प्रसन्न आहे. तुला सद्गती प्राप्त होईल. परमार्थ साध्य करून तू ईश्वराशी एकरूप होशील. तुला पुनर्जन्म नाही.” त्रिविक्रमभारती तयारीचा साधक होता. त्याचा अल्प दोष दूर करणे आवश्यक होते. ते कार्य साध्य करून श्रीगुरूंनी त्याचा उद्धार केला. त्यानंतर ते गाणगापुरास परतले.
नामधारका, गुरूंना व्यक्ती समजण्याची चूक कधीच करू नये. ते त्रिदेवांचे एकत्रित सामर्थ्य असलेले परात्पर परब्रह्मस्वरूप असतात. त्यांना शरण जावे. त्यांच्या चरणी लीन व्हावे.
श्री गुरूचरित्र – अध्याय चोविसावा
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
सिद्ध म्हणे नामधारका । पुढे अपूर्व वर्तले देखा ।
विस्तारे कथाकौतुका । निरोपीन तुज आता ॥१॥
नामधारक म्हणे सिद्धासी । पुढे कथा वर्तली कैसी ।
विस्तारोनि आम्हांसी । निरोपावी दातारा ॥२॥
शिष्यवचन परिसोनि । सांगता झाला सिद्ध मुनि ।
ऐक तू वत्सा नामकरणी । गुरुचरित्र अभिनव ॥३॥
ऐसा त्रिविक्रम महामुनि । जो का होता कुमसीस्थानी ।
निंदा करी सर्व जनी । दांभिक संन्यासी म्हणोनि ॥४॥
ज्ञानवंत श्रीगुरुमूर्ति । विश्वाच्या मनीचे ओळखती ।
नसधिपासी सांगती । निंदा करितो म्हणोनि ॥५॥
श्रीगुरु म्हणती तये वेळी । आजची निघावे तात्काळी ।
त्रिविक्रमभारतीजवळी । जाणे असे कुमसीस ॥६॥
ऐकोनि राजा संतोषला । नानालंकार करिता जाहला ।
हत्ती अश्वपायदळा । श्रृंगार केला तये वेळी ॥७॥
समारंभ केला थोरु । आंदोळी बैसले श्रीगुरु ।
नानापरी वाद्यगजरु । करूनिया निघाले ॥८॥
ऐसेपरी श्रीगुरुमूर्ति । तया कुमसी ग्रामा येती ।
त्रिविक्रमभारती । करीत होता मानसपूजा ॥९॥
मानसपूजा नरहरीसी । नित्य करी भावेसी ।
स्थिर न होय तया दिवसी । मानसमूर्ति नरकेसरी ॥१०॥
मनी चिंता करी यति । का पा न ये मूर्ति चित्ती ।
वृथा झाली तपोवृत्ति । काय कारण म्हणतसे ॥११॥
बहुत काळ आराधिले । का पा नरसिंहे उपेक्षिले ।
तपफळ वृथा गेले । म्हणोनि चिंता करीतसे ॥१२॥
इतुके होता त्या अवसरी । श्रीगुरुते देखिले दूरी ।
येत होते नदीतीरी । मानसपूजेच्या मूर्तिरूपे ॥१३॥
सर्व दळ दंडधारी । तयांत एकरूप हरी ।
भारती देखोनि विस्मय करी । नमन करीत निघाला ॥१४॥
साष्टांग नमन करोनि । जावोनि लागे श्रीगुरुचरणी ।
सर्वचि रूपे झाला प्राणी । दंडधारी यतिरूप ॥१५॥
समस्तरूप एकसरी । दिसताती दंडधारी ।
कवण लघु कवण थोरी । न कळे तया त्रिविक्रमा ॥१६॥
भ्रांत झाला तये वेळी । पुनरपि लागे चरण कमळी ।
ब्रह्मा विष्णु चंद्रमौळी । त्रिमूर्ति तू जगद्गुरु ॥१७॥
तुझे न कळे स्वरूपज्ञान । अविद्यामाया वेष्टोन ।
निजरूप होऊन । कृपा करणे दातारा ॥१८॥
तुझे स्वरूप अवलोकिता । आम्हा अशक्य गुरुनाथा ।
चर्मचक्षूकरूनि आता । पाहू न शके म्हणतसे ॥१९॥
तू व्यापक सर्वा भूती । नरसिंहमूर्ति झालासी यति ।
प्रगट नरसिंहसरस्वती । समस्त दिसती यतिरूप ॥२०॥
नमू आता सांग कवणा । कवणापुढे दाखवू करुणा ।
त्रिमूर्ति तू ओळखसी खुणा । निजरूपे रहावे स्वामिया ॥२१॥
तप केले बहुत दिवस । पूजा केली तुझी मानस ।
आजि आलि गा फळास । मूर्ति साक्षात भेटली ॥२२॥
तू तारक विश्वासी । उद्धराया आम्हांसी ।
म्हणोनि भूमी अवतरलासी । दावी स्वरूप चिन्मय ॥२३॥
ऐसेपरी श्रीगुरूसी । स्तुति केली भक्तीसी ।
श्रीगुरुमूर्ति संतोषी । झाली निजमूर्ति एक ॥२४॥
व्यक्त पाहे तये वेळी । दिसो लागले सैन्य सकळी ।
तयामध्ये चंद्रमौळी । दिसे श्रीगुरु भक्तवरद ॥२५॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । नित्य आमुची निंदा करिसी ।
दांभिक नावे आमहंसी । पाचारिसी मंदमती ॥२६॥
या कारणे तुजपासी । आलो तुझ्या परीक्षेसी ।
पूजा करिसी तू मानसी । श्रीनृसिंहमूर्तीची ॥२७॥
दांभिक म्हणजे कवण परी । सांग आता विस्तारी ।
तुझे मनी वसे हरी । तोचि तुज निरोपी ॥२८॥
ऐकोनि श्रीगुरुचे वचन । यतीश्वर करी नमन ।
सद्गुरु स्वामी कृपा करून । अविद्यारूप नासावे ॥२९॥
तू तारक विश्वासी । त्रयमूर्ति-अवतार तूचि होसी ।
मी वेष्टोन । मायापाशी । अज्ञानपणे वर्ततो ॥३०॥
मायामोह-अंधकरी । बुडालो अज्ञानसागरी ।
न ओळखे परमार्थ विचारी । दिवांध झालो स्वामिया ॥३१॥
ज्योतिःस्वरूप तू प्रकाशी । स्वामी माते भेटलासी ।
क्षमा करावी बाळकासी । उद्धारावे दातारा ॥३२॥
अविद्यारूप-समुद्रात । होतो आपण वहात ।
न दिसे पैल अंत । बुडतसो स्वामिया ॥३३॥
ज्ञानतारवी बैसवोनि करुणावायु प्रेरूनि ।
पैलथडी निजस्थानी । पाववी स्वामी कृपासिंधु ॥३४॥
तुझी कृपा होय ज्यासी । दुःखदैन्ये कैचे त्यासी ।
तोचि जिंकील कळीकाळासी । परमार्थी ऐक्य होय ॥३५॥
पूर्वी कथा ऐकिली श्रवणी । महाभारत पुराणी ।
दाविले रूप अर्जुना नयनी । प्रसन्न होवोनि तयासी ॥३६॥
तैसे तुम्ही मजला आज । दाविले स्वरूप निज ।
अनंत महिमा तुझी चोज । भक्तवत्सला गुरुनाथा ॥३७॥
जय जयाजी जगद्गुरु । तू तारक भवसागरु ।
त्रयमूर्तीचा अवतारु । नरसिंहसरस्वती ॥३८॥
कृतार्थ झालो जी आपण । देखिले आजि तुमचे चरण ।
न करिता प्रयत्न । भेटला रत्नचिंतामणी ॥३९॥
जैसी गंगा सगरांवरी । कडे केले भवसागरी ।
जैसा विष्णु विदुराघरी । आला आपण कृपावंत ॥४०॥
भक्तवत्सला तुझी कीर्ति । आम्हा दाविली प्रचीति ।
वर्णावया नाही मति । अनंतमहिमा जगद्गुरु ॥४१॥
येणेपरी श्रीगुरूसी । करी स्तोत्र बहुवसी ।
श्रीगुरुमूर्ती संतोषी । दिधला वर तये वेळी ॥४२॥
वर दे तो त्रिविक्रमासी । तुष्टलो तुझ्या भक्तीसी ।
सद्गति होय भरवसी । पुनरावृत्ति नाही तुज ॥४३॥
तुज साधला परमार्थ । होईल ईश्वरी ऐक्यार्थ ।
ऐसे म्हणोनि गुरुनाथ । निघाले आपुल्या निजस्थाना ॥४४॥
वर देवोनि भारतीसी । राहविले तेथे कुमसीसी ।
क्षण न लागता परियेसी । आले गाणगापुरासी ॥४५॥
सिद्ध म्हणे नामधारका । श्रीगुरुमहिमा ऐसा निका ।
त्रिमूर्ति तोचि ऐका । नररूपे वर्ततसे ॥४६॥
ऐसा परमपुरुष गुरु । त्याते जे कोणी म्हणती नरु ।
तेचि पावती यमपुरु । सप्तजन्मपर्यंत ॥४७॥
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णु । गुरुचि होय गिरिजारमणु ।
वेदशास्त्रपुराणू । बोलती हे प्रसिद्ध ॥४८॥
या कारणे श्रीगुरूसी । शरण जावे निश्चयेसी ।
विश्वासावे माझ्या बोलासी । लीन व्हावे श्रीगुरुचरणी ॥४९॥
अमृताची आरवटी । घातली असे गोमटी ।
ज्ञानी जन प्राशिती घोटी । गुरुचरित्रकामधेनु ॥५०॥
गंगाधराचा नंदन । सांगे गुरुचरित्र विस्तारोन ।
भक्तिपूर्वक ऐकती जन । लाधती पुरुषार्थ चतुर्विध ॥५१॥
इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे त्रिविक्रमभारती विश्वरूपदर्शनं नाम चतुर्विशोऽध्यायः ॥२४॥
॥ ओवीसंख्या ॥५१॥
॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
(PDF) Download श्री गुरूचरित्र – अध्याय चोविसावा
श्री गुरूचरित्र – अध्याय पंचविसावा वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.