श्री गुरूचरित्र – अध्याय चौथा

कथासार

॥ अध्याय चौथा ॥

॥ श्रीगुरू दत्तात्रेयांची जन्मकथा ॥

श्रीगणेशाय नमः ॥ सिद्धयोगी नामधारकाला दत्तजन्माख्यान सांगू लागला. तो म्हणाला, “वत्सा, सृष्टीच्या उत्पत्तीपूर्वी सर्व जलमय होते. नंतर त्यात हिरण्यगर्भ निर्माण झाले. हिरण्यगर्भ म्हणजेच रजोगुणाने उत्पन्न झालेला ब्रह्मा. त्याला ‘ब्रह्मांड’ असेही म्हणतात. त्याची दोन शकले झाली – आकाश आणि भूमी. ब्रह्माने त्यामध्ये चौदा भुवनांची रचना केली. दहा दिशा, काळ, मन, बुद्धी, वाणी व कामादी षड्विकार  उत्पन्न केले. मग त्या सृष्टीची विस्तृत रचना करण्यासाठी मरीची, अत्री, अंगिरस, पुलस्त्य, पुलह, क्रतू आणि वसिष्ठ असे सात मानसपुत्र (सप्तर्षी) निर्माण केले. अनसूया ही अत्रिऋषींची पत्नी. ती महान पतिव्रता होती. पतिसेवेने तिचा पुण्यप्रभाव इतका वाढला की त्या पुण्याईच्या बळावर ती स्वर्गाची स्वामिनी होते की काय अशी देवांना चिंता वाटू लागली. इंद्रादिकांनी ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांची भेट घेऊन या चिंतेचे निवारण करण्यास सांगितले. इंद्र म्हणाला, “अनसूया पतिभक्त आहे. तिचे अलौकिक आचरण पाहून सूर्यही घाबरतो. तिला त्रास होऊ नये म्हणून अग्नि, वायु, पृथ्वी हे सर्वच सौम्य होतात. तिला उपद्रव झाल्यास ती आम्हांला शाप देईल की काय अशी सतत भीती वाटते. यावर काहीतरी निश्चित उपाययोजना करावी.”

अनसूयेचे सत्त्व पाहण्यासाठी ते भिक्षुकरूपाने अत्रींच्या आश्रमात आले. त्या वेळी अत्रिऋषी अनुष्ठानासाठी बाहेर गेले होते. आश्रमात अनसूया एकटीच होती. त्यांनी तिला हाक मारली व म्हणाले, “आम्ही ब्राह्मण अतिथी खूप भुकेलेलो आहोत. तुम्ही इच्छाभोजन देता अशी कीर्ती ऐकून येथे आलो आहोत.” अनसूयेने त्यांचे यथोचित स्वागत केले. ते म्हणाले, “आम्ही स्नानादी कर्मे करूनच आलो आहोत. अत्री येईपर्यंत थांबणे आम्हांला शक्य नाही. त्वरित भोजन देत असाल तर ठीक नाहीतर आम्ही जातो.” त्यांचे म्हणणे मान्य करून अनसूयेने त्यांना आश्रमात नेले. त्यांना पाटावर बसविले. पात्रे मांडली. तेव्हा भिक्षुक म्हणाले, “हे सती, आम्ही तुझ्या सौंदर्यांची कीर्ती ऐकून येथे आलो आहोत. तुझ्या हातच्या स्वयंपाकाची चव घ्यावी आणि तुझे विवस्त्र सौंदर्य पाहावे अशी आमची इच्छा आहे. तू नग्न होऊन आम्हांला वाढणार असशील तरच आम्ही जेवू अन्यथा निघून जाऊ.”

हे ब्राह्मण आपले सत्त्व पाहण्यासाठी आलेले कोणीतरी श्रेष्ठ महात्मा आहेत हे अनसूयेच्या लक्षात आले. ‘अतिथी विन्मुख गेले तर पतीच्या आज्ञेचे उल्लंघन, विवस्त्र होऊन वाढावे तर पतिव्रतेचा धर्म मोडतो. प्रसंग बिकट आहे. मार्ग तर काढलाच पाहिजे. आज माझ्या पतीच्या तपश्चर्येचीच परीक्षा आहे तीच माझे रक्षण करील’ असा विचार करून तिने अतिथींच्या मागणीला होकार दिला. ती स्वयंपाकगृहात गेली. तेथे विवस्त्र होऊन पक्कान्नांची पक्वानांची पात्रे उचलली व ‘माझ्या पतीची तपश्चर्या श्रेष्ठ असेल तर हे तिन्ही अतिथी लहान बालके होतील’ असे म्हणून ती बाहेर आली. तर काय आश्चर्य! त्या भिक्षुकांची तान्ही बालके झाली. तो भुकेने व्याकूळ होऊन रडू लागली. अनसूया अचंबित झाली. मग स्वतःला सावरून वस्त्रे नेसून आली. मातृसुलभ वात्सल्याने तिला पान्हा फुटला. तिने एकेकाला मांडीवर घेऊन त्यांना स्तनपान दिले. ती त्रिदेवांची माता झाली. तिने तिघांना न्हाऊ माखू घातले आणि पाळण्यात घालून निजविले. मध्यान्ह समयी अत्री आश्रमात  परतले. पाळण्यात झोपलेल्या बालकांना पाहून त्यांना मोठे आश्चर्य वाटले. अनसूयेने त्यांना सर्व वृत्तान्त सांगितला. अत्रींनी अंतर्ज्ञानाने त्यांची स्वरूपखूण जाणली. बालरूपातील त्रिदेवांना वंदन केले. तेव्हा ते तिघेही आपले बालरूप तसेच ठेवून निजरूपात प्रकट झाले. त्यांनी अत्री व अनसूयेची प्रशंसा केली आणि वर मागण्यास सांगितले. अत्रींनी अनसूयेशी चर्चा केली व म्हणाले, “हे देवश्रेष्ठींनो! तुम्ही बालरूपाने माझ्या घरी आलेलेच आहात तर माझे पुत्र म्हणून येथेच राहा.” तेव्हा ‘तथास्तु!’ म्हणून ते तिन्ही देव स्वस्थानी परतले.

अत्री-अनसूयेने त्या बालकांचे नामकरण केले. बालरूपातील ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वर यांची अनुक्रमे चंद्र, दत्त आणि दुर्वास अशी नावे ठेवली. काही काळाने दुर्वास आणि चंद्र मातेसन्मुख उभे राहिले. दुर्वास म्हणाला, “आई, मी तीर्थयात्रा व तपश्चर्या करणार आहे. मला निरोप दे.” चंद्र म्हणाला, “मी तारांगणात राहून तुमच्या चरणांचे नित्य दर्शन घेईन, शीतल चांदणे पसरवून सर्वांना सुख देईन, पृथ्वीसील वनस्पतीचे पोषण करीन. विष्णुमूर्ती दत्त तुझ्यापाशी राहून तुझी सेवा करील.”

अनसूयेने त्यांना जाण्याची आज्ञा दिली. विष्णू दत्तरूपाने अत्री आश्रमी राहिला. ब्रह्मदेव आणि शंकर यांनी आपापले दिव्य अंश त्याच्या ठायी स्थापन केले. तेव्हापासून दत्त हा अत्री अनसूयेचा पुत्र आणि श्रीविष्णूंचा अवतार असूनही ‘दत्तात्रेय’ म्हणून एकत्वाने राहिला. तो दत्तात्रेय महाप्रभू हाच गुरुपरंपरेचे मूळ पीठ आहे.”

दत्तजन्माची अद्भुत कथा ऐकून नामधारकास अपार धन्यता वाटली. तो सिद्धयोग्याला म्हणाला, “हे मुने! आता मला दत्तात्रेयांच्या अवतारांविषयी सविस्तर सांगा.”

श्री गुरूचरित्र – अध्याय चौथा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

ऐशी शिष्याची विनंती । ऐकोन सिद्ध काय बोलती ।
साधु साधु तुझी भक्ति । प्रीति पावो गुरुचरणी ॥१॥

ऐक शिष्यचूडामणी । धन्य धन्य तुझी वाणी ।
आठवतसे तुझ्या प्रश्नी । आदिमध्यावसानक ॥२॥

प्रश्न केला बरवा निका । सांगेन आतां तुज विवेका ।
अत्रि ऋषीचा पूर्वका । सृष्टीपासोनि सकळ ॥३॥

पूर्वी सृष्टि नव्हती काही । जलमय होते सर्वही ।
आपोनारायण म्हणोनि पाही । वेद बोलती याची कारणे ॥४॥

उदक आपोनारायण । सर्वां ठायी वास पूर्ण ।
बुद्धिसंभवप्रपंचगुण । हिरण्यगर्भ अंड निर्मिले ॥५॥

तेचि ब्रह्मांड नाम जाहले । रजोगुने ब्रह्मासि निर्मिले ।
हिरण्यगर्भ नाम पावले । देवतावर्ष एक होते ॥६॥

तेचि ब्रह्मांड देखा । फुटोनि शकले झाली ऐका ।
एक शकल भूमिका । होऊनि ठेली शकले दोनी ॥७॥

ब्रह्मा तेथे उपजोन । रचिले चवदाहि भुवन ।
दाही दिशा मानसवचन । काळ कामक्रोधादि सकळ ॥८॥

सृष्टि रचावयासी । सप्त पुत्र उपजवी मानसी ।
नामे सांगेन परियेसी । सात जण ब्रह्मपुत्र ॥९॥

मरीचि अत्रि आंगिरस । पुलस्त्य पुलह क्रतु वसिष्ठ ।
सप्त पुत्र जाहले श्रेष्ठ । सृष्टिकर्ता ब्रह्मा जाण ॥१०॥

सप्त ब्रह्मपुत्रांमधील अत्रि । तेथूनि पीठ गुरुसंतति ।
सांगेन ऐका एकचित्ती । सभाग्य नामधारका ॥११॥

ऋषि अत्रीची भार्या । नाम तिचे अनसूया ।
पतिव्रताशिरोमणिया । जगदंबा तेचि जाण ॥१२॥

तिचे सौंदर्यलक्षण । वर्णू शके ऐसा कोण ।
जिचा पुत्र चंद्र आपण । तिचे रूप काय सांगो ॥१३॥

पतिसेवा करी बहुत । समस्त सुरवर भयाभीत ।
स्वर्गैश्वर्य घेईल त्वरित । म्हणोनि चिंतिती मानसी ॥१४॥

इंद्रादि सुरवर मिळुनि । त्रयमूर्तिपासी जाउनी ।
विनविताती प्रकाशोनी । आचार अत्रि ऋषीचा ॥१५॥

इंद्र म्हणे स्वामिया । पतिव्रता स्त्री अनसूया ।
आचार तिचा सांगो काया । तुम्हाप्रती विस्तारोनि ॥१६॥

पतिसेवा करी भक्तीसी । मनोवाक्कायमानसी ।
अतिथिपूजा महाहर्षी । विमुख नव्हे कवणे काळी ॥१७॥

तिचा आचार देखोनि । सूर्य भीतसे गगनी ।
उष्ण तिजला होईल म्हणोनि । मंद मंद तपतसे ॥१८॥

अग्नि झाला भयाभीत । शीतळ असे वर्तत ।
वायु झाला भयचकित । मंद मंद वर्ततसे ॥१९॥

भूमि आपण भिऊनि देखा । नम्र जाहली पादुका ।
शाप देईल म्हणोनि ऐका । समस्त आम्ही भीतसो ॥२०॥

नेणो घेईल कवण स्थान । कोण्या देवाचे हिरोन ।
एखाद्याते वर देता जाण । तोही आमुते मारू शके ॥२१॥

यासि करावा उपाय । तू जगदात्मा देवराय ।
जाईल आमुचा स्वर्गठाय । म्हणोनि आलो तुम्हा सांगो ॥२२॥

न कराल जरी उपाय यासी । सेवा करू आम्ही तिसी ।
तिचे द्वारी अहर्निशी । राहू चित्त धरोनिया ॥२३॥

ऐसे ऐकोनि त्रयमूर्ति । महाक्रोधे कापती ।
चला जाऊ पाहू कैसी सती । म्हणती आहे पतिव्रता ॥२४॥

वतभंग करूनी तिसी । ठेवूनि येऊ भूमीसी ।
अथवा वैवस्वतालयासी । पाठवू म्हणोनि निघाले ॥२५॥

सत्त्व पहावया सतीचे । त्रयमूर्ती वेष भिक्षुकाचे ।
आश्रमा आले अत्रीचे । अभ्यागत होऊनिया ॥२६॥

ऋषि करू गेला अनुष्ठान । मागे आले त्रयमूर्ति आपण ।
अनसूयेसी आश्वासून । अतिथि आपण आलो म्हणती ॥२७॥

क्षुधे बहु पीडोन । आम्ही आलो ब्राह्मण ।
त्वरित द्यावे सती अन्न । अथवा जाऊ आणिका ठाया ॥२८॥

सदा तुमचे आश्रमांत । संतर्पण अभ्यागत ।
ऐको आली कीर्ति विख्यात । म्हणोनि आलो अनसूये ॥२९॥

इच्छाभोजनदान तुम्ही । देता म्हणोनि ऐकिले आम्ही ।
ठाकोनि आलो याचि कामी । इच्छाभोजन मागावाया ॥३०॥

इतुके ऐकोनि अनसूया । नमन केले तत्क्षणिया ।
बैसकार करूनिया । क्षालन केले चरण त्यांचे ॥३१॥

अर्ध्य पाद्य देऊनि त्यांसी ।
गंधाक्षतापुष्पेसी सवेच म्हणतसे हर्षी । आरोगण सारिजे ॥३२॥

अतिथी म्हणे तये वेळी । करोनि आलो आंघोळी ।
ऋषि येती बहुता वेळी । त्वरित आम्हा भोजन द्यावे ॥३३॥

वासना पाहोनि अतिथीते । काय केले पतिव्रते ।
ठाय घातले त्वरिते । बैसकार केला देखा ॥३४॥

बैसवोनिया पाटावरी । घृतेसी पात्र अभिधारी ।
घेवोनी आली आपण क्षीरी । शाक पाक तये वेळी ॥३५॥

तिसी म्हणती अहो नारी । आम्ही अतिथी आलो दुरी ।
देखोनि तुझे स्वरूप सुंदरी । अभीष्ट मानसी आणिक वसे ॥३६॥

नग्न होवोनि आम्हांसी । अन्न वाढावे परियेसी ।
अथवा काय निरोप देशी । आम्ही जाऊ नाही तरी ॥३७॥

ऐकोनि द्विजांचे वचन । अनसूया करी चिंतन ।
आले विप्र पहावया मन । कारणिक पुरुष होतील ॥३८॥

पतिव्रता शिरोमणी । विचार करी अंतःकरणी ।
अतिथी विमुख तरी हानि । निरोप केवी उल्लंघू ॥३९॥

माझे मन असे निर्मळ । काय करील मन्मथ खळ ।
पतीचे असे तपफळ । तारील मज म्हणतसे ॥४०॥

ऐसे विचारोनि मानसी । तथास्तु म्हणे तयांसी ।
भोजन करावे स्वस्थ चित्तेसी । नग्न वाढीन म्हणतसे ॥४१॥

पाकस्थाना जाऊनि आपण । चिंतन करी पतीचे चरण ।
वस्त्र फेडोनि नग्न । म्हणे अतिथी बाळे माझी ॥४२॥

नग्न होवोनी सती देखा । घेऊनि आली अन्नोदका।
तव तेचि झाले बाळका । ठायांपुढे लोळती ॥४३॥

बाळे देखोनि अनसूया । भयचकित होवोनिया ।
पुनरपि वस्त्रे नेसोनिया । आली तया बाळकांजवळी ॥४४॥

रुदन करिती तिन्ही बाळे । अनसूया रहावी वेळोवेळ ।
क्षुधार्त झाली केवळ । म्हणोनि कडिये घेतसे ॥४५॥

कडिये घेवोनि बाळकांसी । स्तनपान करवी अतिहर्षी ।
एका सांडोनि एकाशी । क्षुधा निवारण करितसे ॥४६॥

पाहे पा नवल काय घडले । त्रयमूर्तीची झाली बाळे ।
स्तनपान मात्रे तोषले । तपफळ ऐसे पतिव्रतेचे ॥४७॥

ज्याचे उदरी चौदा भुवन । सप्त समुद्र वडवाग्नि जाण ।
त्याची क्षुधा निवारण । पतिव्रतास्तनपानी ॥४८॥

चतुर्मुख ब्रह्मयासी । सृष्टि करणे अहर्निशी ।
त्याची क्षुधा स्तनपानेसी । केवी झाली निवारण ॥४९॥

भाळाक्ष कर्पूर गौर । पंचवक्त्र काळाग्निरुद्र ।
स्तनपान करवी अनसूया सुंदर । तपस्वी अत्री ऐसा ॥५०॥

अनसूया अत्रिरमणी । नव्हती ऐशी कोणी ।
त्रयमूर्तीची झाली जननी । ख्याति झाली त्रिभुवनांत ॥५१॥

कडिये घेवोनि बाळकांसी । खेळवीतसे तिघांसी ।
घालोनिया पाळण्यासी । पर्यंदे गाई तये वेळी ॥५२॥

पर्यंदे गाय नानापरी । उपनिषदार्थ अतिकुसरी ।
अतिउल्हासे सप्त स्वरी । संबोखितसे त्रिमूर्तीसी ॥५३॥

इतुके होता तये वेळी । माध्यान्हवेळ अतिथिकाळी ।
अत्रि ऋषि अतिनिर्मळी । आला आपुले आश्रमा ॥५४॥

घरामाजी अवलोकिता । तव देखिली अनसूया गाता ।
कैची बाळे ऐसे म्हणता । पुसतसे स्त्रियेसी ॥५५॥

तिणे सांगितला वृत्तान्त । ऋषि ज्ञानी असे पाहात ।
त्रयमूर्ति हेचि म्हणत । नमस्कार करितसे ॥५६॥

नमस्कारिता अत्रि देखा । संतोष विष्णुवृषनायका ।
आनंद झाला चतुर्मुखा । प्रसन्न झाले तये वेळी ॥५७॥

बाळ राहिले पाळणेसी । निजमूर्ति ठाकले सन्मुखेसी ।
साधु साधु अत्रि ऋषि । अनसूया सत्य पतिव्रता ॥५८॥

तुष्टलो तुझे भक्तीसी । माग मनी वर इच्छिसी ।
अत्रि म्हणे सतीसी । जे वांछिसी माग आता ॥५९॥

अनसूया म्हणे ऋषीसी । प्राणेश्वरा तूचि होसी ।
देव पातले तुमच्या भक्तीसी । पुत्र मागा तुम्ही आता ॥६०॥

तिघे बाळक माझे घरी । रहावे माझे पुत्रापरी ।
हेचि मागतो निर्धारी । त्रयमूर्ति आपणां एकरूपा ॥६१॥

ऐसे वचन ऐकोनि । वर दिधला मूर्ती तिन्ही ।
राहती बाळके म्हणोनि । आपण गेले निजालयासी ॥६२॥

त्रिमूर्ति राहिले त्यांचे घरी । अनसूया पोशी बाळकापरी ।
नामे ठेविली प्रीतिकरी । त्रिवर्गांची परियेसा ॥६३॥

ब्रह्मामूर्ति चंद्र झाला । विष्णुमूर्ति दत्त केवळा ।
ईश्वर तो दुर्वास नाम पावला । तिघे पुत्र अनसूयेचे ॥६४॥

दुर्वास आणि चंद्र देखा । उभे राहूनि मातेसन्मुखा ।
निरोप मागती कौतुका । जाऊ तपा निजस्थाना ॥६५॥

दुर्वास म्हणे जननी । आम्ही ऋषि अनुष्ठानी ।
जाऊ तीर्थे आचरोनि । म्हणोनि निरोप घेतला ॥६६॥

चंद्र म्हणे अहो माते । निरोप द्यावा आम्हा त्वरिते ।
चंद्रमंडळी वास माते । नित्य दर्शन तुमचे चरणी ॥६७॥

तिसरा दत्त विष्णुमूर्ति । असेल तुमचे धरोनि चित्ती ।
त्रयमूर्ति तोचि निश्चिती । म्हणोनि सांगती तियेसी ॥६८॥

त्रयमूर्ति जाण तोचि दत्त । सर्व विष्णुमय जगत ।
राहील तुमचे धरोनि चित्त । विष्णुमूर्ति दत्तात्रेय ॥६९॥

त्रयमूर्ति ऐक्य होऊन । दत्तात्रेय राहिला आपण ।
दुर्वास चंद्र निरोप घेऊन । गेले स्वस्थाना अनुष्ठानासी ॥७०॥

अनसूयेचे घरी देखा । त्रयमूर्ति राहिली मूर्ति एका ।
नाम दत्तात्रेय एका । मूळपीठ श्रीगुरूचे ॥७१॥

ऐशापरी सिद्ध देखा । कथा सांगे नामधारका ।
संतोषे प्रश्न करी अनेका । पुसतसे सिद्धासी ॥७२॥

जय सिद्ध योगीश्वरा । भक्तजनमनोहरा ।
तारक संसारसागरा । ज्ञानमूर्ति कृपासिंधो ॥७३॥

तुझेनि प्रसादे मज । ज्ञान उपजले सहज ।
तारक आमुचा योगिराज । विनंती माझी परियेसा ॥७४॥

दत्तात्रेयाचा अवतारू । सांगितला पूर्वापारू ।
पुढे अवतार जाहले गुरु । कवणेपरी निरोपिजे ॥७५॥

म्हणे सरस्वतीगंगाधरू । पुढील कथेचा विस्तारू ।
ऐकता होय मनोहरू । सकळाभीष्टे साधती ॥७६॥

इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे अनसूयोपाख्यानं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥

॥ ओवीसंख्या ॥७७॥

॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥

(PDF) Download श्री गुरूचरित्र – अध्याय चौथा

श्री गुरूचरित्र – अध्याय पाचवा वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.