श्री गुरूचरित्र – अध्याय तिसरा

कथासार

॥ अध्याय तिसरा ॥

॥ अंबरीशाची कथा ॥

श्रीगणेशाय नमः ।। सिद्धयोग्याच्या मुखातून गुरुमहिमा श्रवण केल्याने नामधारकास खूपच प्रसन्न वाटले. तो म्हणाला, “हे मुने, तुम्ही माझ्या मनातील संशय घालविलात. तुम्ही मला उद्धाराचा मार्गच दाखवून दिलात! आता स्वतः विषयी काही सांगा. मी आपला दास होऊ इच्छितो.” सिद्धाने त्याला प्रेमाने जवळ घेतले व म्हणाला, “ज्या-ज्या स्थानी माझे गुरू राहत होते तेथेच मी वास करतो. गुरुस्मरण हाच माझा आहार आहे.” मग सिद्धाने नामधारकाला ‘श्रीगुरुचरित्र’ ग्रंथ दाखविला व म्हणाला, “या ग्रंथात श्रीगुरुंचे अगाध माहात्म्य सांगितले आहे. मी याचे नित्य पठण करतो. याच्या श्रवणाने भाविकांचे इष्ट मनोरथ पूर्ण होतात. ज्ञानप्राप्ती होते. सर्व प्रकारचे ऐश्वर्य व सुख प्राप्त होते. या ग्रंथाचे भावभक्तीने सप्ताह पारायण केल्याने कार्यसिद्धी होते. निपुत्रिकाला पुत्र होतो. ग्रहपीडा, रोगपीडा, ब्रह्महत्यादी महापातके यांचे निवारण होते. बंधनातून मुक्ती मिळते. आयुष्य, आरोग्य व सद्बुद्धी लाभते.”

ते ऐकून नामधारक उत्साहित होऊन म्हणाला, “हे मुने, तुमच्या रूपाने मला साक्षात्कारी गुरुच भेटला आहे! श्रीगुरुचरित्राचे श्रवण घडावे अशी माझी खूप इच्छा होती. ती इच्छा तुम्ही पूर्ण करा.” त्याने नामधारकाला आपल्यासमवेत भीमा अमरजा-संगमावर नेले, ते दोघे एका अश्वत्थाखाली बसले. सिद्धयोगी नामधारकास म्हणाला, “वत्सा, श्रीगुरूंचे दास्य कसे करावे हे तुला माहीत नव्हते. म्हणूनच तुला चिंता व कष्ट भोगावे लागले.” नामधारक म्हणाला, “मला श्रीगुरूंची ओळख पटवून द्या.” सिद्धाला त्याची दया आली. तो म्हणाला, “वत्सा, ज्यांच्या मनात दृढ भाव नाही, ते अविद्येच्या मायेने वेढून दुःख भोगतात. ते भोगताना गुरुला दूषणे देतात. संशय टाकून दे. श्रीगुरू म्हणजे कृपेचा सागर! तो तुझी कधीच उपेक्षा करणार नाही. त्यांनी वरदहस्त ठेवताच प्रपंचातही परमार्थ साध्य होतो. तू निःसंदेह होऊन एकाग्रतेने गुरुभक्ती कर. सर्वभावे गुरुचरणांना  शरण जा.” नामधारकाने हात जोडले व म्हणाला, “स्वामी, आपण धन्य आहात. आपण माझा संशय घालवितात. आता श्रीगुरुंचे चरित्र ऐकवा.” सिद्ध म्हणाला, “वत्सा, अंतःकरणात गुरूविषयी जाणून घेण्याची तीव्र उत्कंठा असल्याशिवाय कथा श्रवणाचा आनंद मिळत नाही. या ग्रंथाच्या श्रवणाने तुला चारी पुरुषार्थ साध्य होतील असा माझा आशीर्वाद आहे.

कलियुगात तिन्ही देव एकच मनुष्यरूपाने अवतार घेऊन आले. तेच श्रीगुरू होत. आदिवस्तू ब्रह्म निर्गुण व निराकार आहे. प्रपंचामध्ये तीन गुणांना अनुसरून त्याच्या तीन मूर्ती झाल्या – ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश. ब्रह्मा रजोगुणाने सृष्टिनिर्मिती करतो; विष्णू सत्त्वगुणाला अनुसरून तिचे पालन पोषण करतो तर रुद्र तमोगुणामुळे संहाराचे कार्य करतो. ते तिघे कार्य व स्वरूपाने भिन्न वाटत असले तरी भिन्न नाहीत. सृष्टिचक्र अव्याहत चालविणे ही जी परमात्म्याची शाश्वत लीला आहे तिला ते साह्य करतात. हे तिन्ही देव कारणपरत्वे अवतार घेऊन पृथ्वीचा भार उतरवतात. भक्ताच्या रक्षणासाठी भगवान विष्णूने दहा अवतार घेतले. ती कथा अशी आहे –

एकादशीचे व्रत करणारा अंबरीश ब्राह्मण सर्वकाळ हरिचिंतन करायचा. त्याची निष्ठा सर्वश्रुत होती. एकादशी व्रत करणारे द्वादशीला भोजन करतात. त्यावेळी पारणे फेडण्याआधी कोणी अतिथी घरी आल्यास त्याला आधी भोजन देऊन मगच आपण जेवावे असे शास्त्र सांगते. एके दिवशी दुर्वासांनी त्याची परीक्षा घेण्याचे ठरविले. त्याचे व्रत भंग करण्याच्या उद्देशाने ते द्वादशीला मुद्दामच त्वाच्या घरी आले. त्या दिवशी द्वादशी तिथी घटकाभरच होती. पारणे करायचे तर तेवढ्या अवधीत अन्नग्रहण करणे क्रमप्राप्त होते. अंबरीशाने दुर्वासांचे स्वागत केले. जेवणापूर्वी दुर्वास ऋषी स्नान, देवतार्जनादी नित्य अनुष्ठानासाठी नदीवर जाण्यास निघाले. अंबरीशाने त्यांना आपली अडचण सांगून लवकर येण्याची विनंती केली. पण ते आलेच नाहीत. शेवटी व्रतभंग होऊ नये म्हणून त्याने नुसते तीर्थ घेऊन पारणे केले.

दुर्वासांसाठी भोजन तयार करून तो त्यांची वाट पाहू लागला. तेवढ्यात त्यांचे आगमन झाले. अंबरीशाकडे रागाने पाहून ते म्हणाले, “दुरात्मा! अतिथीला न घेता भोजन केलेस? या माझ्या अपमानाबद्दल तुला सर्व योनीत जन्म घ्यावे लागतील!” ती शापवाणी ऐकून अंबरीशाला रडू आले. आपल्या भक्ताची केविलवाणी अवस्था पाहून भगवान विष्णू तेथे प्रकट झाले. ते दुर्वासांना म्हणाले, “ऋषिवर्य, तुम्ही माझ्या भक्ताला शाप दिलेला असला तरी त्याचे रक्षण करणे हे माझे आद्य कर्तव्य आहे. त्याचा शाप भी भोगीन.” दुर्वास महाज्ञानी होते. पुढील काळात दुर्जनांना शासन करून भक्तांचा उद्धार करण्यासाठी भगवंताला अवतार घेणे सोईचे व्हावे म्हणून हा शाप निमित्त होऊ शकतो, हे लक्षात घेऊन ते म्हणाले, “हे प्रभू । परोपकारासाठी शाप भोगताना तू विविध स्थानी व विविध योनीत असे एकूण दहा अवतार घे.” त्यानंतर विष्णूने मत्स्य, कूर्म, वराह, नरसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण व बुद्ध असे क्रमाने नऊ अवतार घेतले. पुढे कल्की नावाने दहावा अवतार होणार आहे. आता मी तुला दत्तावताराची कथा सांगतो ऐक.”

श्री गुरूचरित्र – अध्याय तिसरा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

येणेपरी सिद्ध मुनि । सांगता झाला विस्तारोनि ।
संतोषोनि नामकरणी । विनवितसे मागुती ॥१॥

जय जयाजी सिद्ध मुनी । तारक तू आम्हालागुनी ।
संदेह होता माझे मनी । आजि तुवा फेडिला ॥२॥

तुझेनि सर्वस्व लाधलो । आनंदजळी बुडालो ।
परम तत्त्व जोडलो । आजिचेनि दातारा ॥३॥

ऐसे श्रीगुरुमहिमान । मज निरोपिले त्वां ज्ञान ।
आनंदमय माझे मन । तुझेनि धर्मे स्वामिया ॥४॥

कवणे ठायी तुमचा वास । नित्य तुम्हा कोठे ग्रास ।
होईन तुझा आतां दास । म्हणोनि चरणी लागला ॥५॥

कृपानिधी सिद्ध मुनी । तया शिष्या आलिंगोनि ।
आशीर्वचन देऊनि । सांगे आपुला वृत्तान्त ॥६॥

जे जे स्थानी होते गुरु । तेथे असतो चमत्कारू ।
पुससी जरी आम्हां आहारू । गुरुस्मरणी नित्य जाणा ॥७॥

श्रीगुरुचरित्र महिमान । तेचि आम्हा अमृतपान ।
सदा सेवितो याचे गुण । म्हणोनि पुस्तक दाविले ॥८॥

भुक्ति मुक्ति परमार्थ । जे जे वांछिजे मनांत ।
ते ते साध्य होय त्वरित । गुरुचरित्र ऐकता ॥९॥

धनार्थी यासी अक्षय धन । पुत्रपौत्रादि गोधन ।
कथा ऐकता होय जाण । ज्ञानसिद्धी तात्काळ ॥१०॥

जे भक्तीने सप्तक एक । पढती ऐकती भक्तलोक ।
काम्य होय तात्कालिक । निपुत्रिका पुत्र होती ॥११॥

ग्रहरोगादिपीडन । न होती व्याधि कधी जाण ।
जरी मनुष्यास असेल बंधन । त्वरित सुटे ऐकता ॥१२॥

ज्ञातवंत शतायुषी । ऐकता होय भरवसी ।
ब्रह्महत्यापापे नाशी । एकचित्ते ऐकता ॥१३॥

इतुके ऐकोनि त्या अवसरी । नामधारक नमस्कारी ।
स्वामी माते तारी तारी । कृपानिधि सिद्ध मुनी ॥१४॥

साक्षात्कारे गुरुमूर्ति । भेटलासी तू जगज्योती ।
होती वासना माझे चित्ती । गुरुचरित्र ऐकावे ॥१५॥

एखादा तृषेने पीडित । जात असता मार्गस्थ ।
त्या आणूनि देती अमृत । तयापरी तू मज भेटलासी ॥१६॥

गुरूचा महिमा ऐको कानी । सांगिजे स्वामी विस्तारोनि ।
अंधकार असतां रजनी । सूर्योदयापरी करी ॥१७॥

इतुकिया अवसरी । सिद्ध योगी अभय करी ।
धरोनिया सव्य करी । घेवोनि गेला स्वस्थाना ॥१८॥

असे ठाव ज्ञानपंथी । कल्पवृक्ष अश्वत्थी ।
बैसोनि सांगे ज्ञानज्योती । ऐक शिष्या नामधारका ॥१९॥

नेणती सोय गुरुदास्यका । याचि कारणे उपबाधका ।
होती तुज अनेका । चिंता क्लेश घडती तुज ॥२०॥

ओळखावया गुरुमूर्तीसी । आपुला आचार परियेसी ।
दृढ भक्ति धरोनि मानसी । ओळखिजे मग श्रीगुरु ॥२१॥

ऐकोनि सिद्धांचे वचन । संतोषे नामधारक सगुण ।
क्षणक्षणा करी नमन । करुणावचने करोनिया ॥२२॥

तापत्रयाग्नीत पोळलो । मी संसारसागरी बुडालो ।
क्रोधादि जलचरी वेष्टिलो । अज्ञानजाळे वेष्टूनिया ॥२३॥

ज्ञाननौकी बसवूनि । कृपेचा वायू पालाणुनि ।
देहा तारक करूनि । तारावे माते स्वामिया ॥२४॥

ऐशिया करुणावचनी । विनवितसे नामकरणी ।
मस्तक सिद्धाचिया चरणी । ठेविता झाला पुनः पुनः ॥२५॥

तव बोलिला सिद्ध मुनि । न धरी चिंता अंतःकरणी ।
उठवीतसे आश्वासोनि । सांकडे फेडीन तुझे आता ॥२६॥

ज्यांसी नाही दृढ भक्ति । सदा दैन्ये कष्टती ।
श्रीगुरूवरी बोल ठेविती । अविद्यामाया वेष्टूनि ॥२७॥

संशय धरोनि मानसी । श्रीगुरु काय देईल म्हणसी ।
तेणे गुणे हा भोग भोगिसी । नाना कष्टे व्याकुळित ॥२८॥

सांडोनि संशय निर्धार । गुरुमूर्ति देईल अपार ।
ऐसा देव कृपासागर । तुज नुपेक्षी सर्वथा ॥२९॥

गुरुमूर्ति कृपासिंधु । प्रख्यात असे वेदा बोधु ।
तुझे अंतःकरणी वेधु । असे तया चरणांवरी ॥३०॥

तो दातार अखिल मही । जैसा मेघाचा गुण पाही ।
पर्जन्य पडतो सर्वां ठायी । कृपासिंधु ऐसा असे ॥३१॥

त्यांतचि पात्रानुसार । सांगेन साक्षी एक थोर ।
सखोल भूमि उदक स्थिर । उन्नती उदक नाही जाण ॥३२॥

दृढ भक्ति जाणा सखोल भूमि । दांभिक ओळखा उन्नत तुम्ही ।
याचिया कारणे मनोकर्मी । निश्चयावे श्रीगुरूसी ॥३३॥

म्हणोनि श्रीगुरुउपमा । ऐसा कणव असे महिमा ।
प्रपंच होय परब्रह्मा । हस्त मस्तकी ठेवोनिया ॥३४॥

कल्पतरूची द्यावी उपमा । कल्पिले लाभे त्याचा महिमा ।
न कल्पितां पुरवी कामा । कामधेनु श्रीगुरु ॥३५॥

ऐसा श्रीगुरु ब्रह्ममूर्ति । ख्याति असे श्रुतिस्मृती ।
संदेह सांडूनि एकचित्ती । ध्याय पदांबुज श्रीगुरूचे ॥३६॥

इतके परिसोनि नामधारक । नमन करोनि क्षणैक ।
करसंपुट जोडोनि ऐक । विनवितसे सिद्धासी ॥३७॥

श्रीगुरू सिद्ध योगेश्वरा । कामधेनु कृपासागरा ।
विनवितसे अवधारा । सेवक तुमचा स्वामिया ॥३८॥

स्वामींनी निरोपिले सकळ । झाले माझे मन निर्मळ ।
वेध लागला असे केवळ । चरित्र श्रीगुरूचे ऐकावया ॥३९॥

गुरु त्रयमूर्ति ऐको कानी । का अवतरले मनुष्ययोनी ।
सर्व सांगावे विस्तारोनि । म्हणोनि चरणी लागला ॥४०॥

मग काय बोले योगींद्र । बा रे शिष्या तू पूर्णचंद्र ।
माझा बोधसमुद्र । कैसा तुवा उत्साहविला ॥४१॥

तूते महासुख लाधले । गुरुदास्यत्व फळले ।
परब्रह्म अनुभवले । आजिचेनि तुज आता ॥४२॥

हिंडत आलो सकळ क्षिति । कवणा नव्हे ऐशी मति ।
गुरुचरित्र न पुसती । तूते देखिले आजि आम्ही ॥४३॥

ज्यासी इहपरत्रींची चाड । त्यासी ही कथा असे गोड ।
त्रिकरणे करोनिया दृढ । एकचित्ते ऐकिजे ॥४४॥

तू भक्त केवळ श्रीगुरुचा । म्हणोनि भक्ति झाली उंचा ।
निश्चयो मानी माझिया वाचा । लाधसी चारी पुरुषार्थ ॥४५॥

धनधान्यादि संपत्ति । पुत्रपौत्र श्रुतिस्मृति ।
इह सौख्य आयुष्यगति । अंती गति असे जाणा ॥४६॥

गुरुचरित्र कामेधेनु । वेदशास्त्रसंमत जाणु ।
अवतरला त्रयमूर्ति आपणु । धरोनि नरवेष कलियुगी ॥४७॥

कार्याकारण अवतार । होऊनि येती हरिहर ।
उतरावया भूमिभार । भक्तजनाते तारावया ॥४८॥

ऐकोनि सिद्धाच वचना । प्रश्न करी शिष्यराणा ।
त्रयमूर्ति अवतार किंकारणा । देह धरोनि मानुषी ॥४९॥

विस्तारोनि ते आम्हांसी । सांगा स्वामी कृपेसी ।
म्हणोनि लागला चरणासी । करुणावचने करोनिया ॥५०॥

सिद्ध म्हणे नामधारका । त्रयमूर्ति तीन गुण ऐका ।
आदिवस्तु आपण एका । प्रपंच वस्तु तीन जाणा ॥५१॥

ब्रह्मयाचा रजोगुण । सत्त्वगुन विष्णु जाण।
तमोगुण उमारमण । मूर्ति एकचि अवधारा ॥५२॥

ब्रह्मा सृष्टिरचनेसी । पोषक विष्णु परियेसी ।
रुद्रमूर्ति प्रळयासी । त्रयमूर्तीचे तीन गुण ॥५३॥

एका वेगळे एक न होती । कार्याकारण अवतार होती ।
भूमीचा भार फेडिती । प्रख्यात असे पुराणी ॥५४॥

सांगेन साक्ष आता तुज । अंबरीष म्हणिजे द्विज ।
एकादशीव्रताचिया काज । विष्णूसी अवतार करविले ॥५५॥

अवतार व्हावया कारण । सांगेन तुज विस्तारून ।
मन करोनि सावधान । एकचित्ते परियेसा ॥५६॥

द्विज करी एकादशीव्रत । पूजा करी अभ्यागत ।
निश्चयो करी दृढचित्त । हरिचिंतन सर्वकाळ ॥५७॥

असो त्याचिया व्रतासी । भंग करावया आला ऋषि ।
अतिथि होऊनि हठेसी । पावला मुनि दुर्वास ॥५८॥

ते दिवशी साधनद्वादशी घडी एक । आला अतिथि कारणिक ।
अंबरीषास पडला धाक । केवी घडे म्हणोनिया ॥५९॥

ऋषि आले देखोनि । अंबरीषाने अभिवंदोनि ।
अर्घ्य पाद्य देवोनि । पूजा केली उपचारे ॥६०॥

विनवितसे ऋषीश्वरासी । शीघ्र जावे स्नानासी ।
साधन आहे घटिका द्वादशी । यावे अनुष्ठान सारोनिया ॥१॥

ऋषि जाऊनि जाऊनि नदीसी । अनुष्ठान करती विधींसी ।
विलंब लागता तयासी । आली साधन घटिका ॥६२॥

व्रत भंग होईल म्हणोनि । पारणे केले तीर्थ घेऊनि ।
नाना प्रकार पक्वानी । पाक केला ऋषीते ॥६३॥

तव आले दुर्वास देखा । पाहूनि अंबरीषाच्या मुखा ।
म्हणे भोजन केलेसि का । अतिथीविण दुरात्मया ॥४॥

शाप देता ऋषीश्वर । राजे स्मरला शार्ङ्गधर ।
करावया भक्ताचा कैवार । टाकून आला वैकुंठा ॥६५॥

भक्तवत्सल नारायण । शरणागताचे रक्षण ।
बिरूद बोलती पुराणे जाण । धावे धेनु वत्सासि जैसी ॥६६॥

शापिले ऋषीने द्विजासी । जन्मावे गा अखिल योनीसी ।
तव पावला ह्रषीकेशी । येऊनि जवळी उभा ठेला ॥६७॥

मिथ्या नव्हे ऋषीचे वचन । द्विजे धरिले श्रीविष्णुचे चरण ।
भक्तवत्सल ब्रीद जाण । तया महाविष्णूचे ॥६८॥

विष्णु म्हणे दुर्वासासी । तुवा शापिले अंबरीषासी ।
राखीन आपुल्या दासासी । शाप आम्हासी तुम्ही द्यावा ॥६९॥

दुर्वास ज्ञानी ऋषीश्वर । केवळ ईश्वर अवतार ।
फेडावयास भूमिभार । कारण असे पुढे म्हणतसे ॥७०॥

जाणोनि ज्ञानीशिरोमणी । म्हणे तप करितां युगे क्षोणी ।
भेटी नव्हे हरिचरणी । भूमीवरी दुर्लभ ॥७१॥

शापसंबंधे अवतरोनि । येईल लक्ष्मी घेऊनि ।
तारावयालागोनी । भक्तजना समस्ता ॥७२॥

परोपकारसंबंधेसी । शाप द्यावा विष्णुसी ।
भूमिभार फेडावयासी । कारण असे म्हणोनिया ॥७३॥

ऐसे विचारोनि मानसी । दुर्वास म्हणे विष्णूसी ।
अवतरोनी भूमीसी । नाना स्थानी जन्मावे ॥७४॥

प्रसिद्ध होसी वेळ दहा । उपर अवतार पूर्ण दहा ।
सहज तू विश्वात्मा महा । स्थूळसूक्ष्मी वससी तू ॥७५॥

ऐसा कार्यकारण शाप । अंगिकारी जगाचा बाप ।
दुष्टांवरी असे कोप । सृष्टिप्रतिपाळ करावया ॥७६॥

ऐसे दहा अवतार झाले । असे तुवा कर्णी ऐकिले ।
महाभागवती विस्तारिले । अनंतरूपी नारायण ॥७७॥

कार्यकारण अवतार होती । क्वचित्प्रकट क्वचित्‍ गुप्ती ।
ते ब्रह्मज्ञानी जाणती । मूढमति काय जाणे ॥७८॥

आणीक सांगेन तुज । विनोद झालासे सहज ।
अनुसया अत्रिऋषीची भाज । पतिव्रताशिरोमणी ॥७९॥

तिचे गृही जन्म जाहले । त्रयमूर्ति अवतरले ।
कपटवेष धरोनि आले । पुत्र जाहले तियेचे ॥८०॥

नामधारक पुसे सिद्धासी । विनोदकथा निरोपिलीसी ।
देव अतिप्रकट वेषी । पुत्र जाहले कवणे परी ॥८१॥

अत्रि ऋषि पूर्वी कवण । कवणापासूनि उत्पन्न ।
मूळ पुरुष होता कवण । विस्तारोनि मज सांगावे ॥८२॥

म्हणे सरस्वती गंगाधर । पुढील कथेचा विस्तार ।
ऐकता होय मनोहर । सकलांभीष्टे साधती ॥८३॥

इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरो श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे अंबरीषव्रतनिरूपणं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥३॥

॥ ओवीसंख्या ॥८३॥

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

(PDF) Download श्री गुरूचरित्र – अध्याय तिसरा

श्री गुरूचरित्र – अध्याय चौथा वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.