श्री शिवलीलामृत – अध्याय पाचवा

॥ श्री गणेशाय नमः ॥

सदाशिव अक्षरे चारी । सदा उच्चारी ज्याची वैखरी ।
जो नित्य शिवार्चन करी । तो उद्धरी बहुता जीवा ॥ १ ॥

बहुत प्रायश्चित्तांचे निर्धार । शास्त्रवक्ते करिती विचार ।
परी जे शिवनामे शुद्ध साचार । कासया इतर साधने त्या ॥ २ ॥

नामाचा महिमा परमाद्भुत । त्यावरी प्रदोषव्रत आचरत ।
त्यासी सर्वसिद्धि प्राप्त होत । सत्य सत्य त्रिवाचा ॥ ३ ॥

तुष्टि पुष्टि धृति आयुष्यवर्धन । संतति संपत्ति दिव्य ज्ञान ।
पाहिजे तिही प्रदोषव्रत पूर्ण । यथासांग करावे ॥ ४ ॥

प्रदोषव्रत भावे आचरता । या जन्मी प्रचीत पहावी तत्त्वता ।
दारिद्रय आणि महद्‌व्यथा । निःशेष पळती षण्मासांत ॥ ५ ॥

एक संवत्सरे होय ज्ञान । द्वादशवर्षी महद्‌भाग्य पूर्ण ।
हे जो असत्य मानील व्यासवचन । त्यासी बंधन कल्पांतवरी ॥ ६ ॥

त्याचा गुरु लटिकाच जाण । त्याची दांभिक भक्ति लटिकेच ज्ञान ।
उमावल्लभचरणी ज्याचे मन । त्याहून पावन कोणी नाही ॥ ७ ॥

मृत्यु गंडांतरे दारुण । प्रदोषव्रते जाती निरसोन ।
येविषयी इतिहास जाण । सूत सांगे शौनकादिका ॥ ८ ॥

विदर्भदेशीचा भूभुज । सत्यरथनामे तेजःपुंज ।
सर्वधर्मरत पराक्रमी सहज । बंदीजन वर्णिती सदा ॥ ९ ॥

बहुत दिवस राज्य करीत । परी शिवभजनी नाही रत ।
त्यावरी शाल्व देशीचा नृपनाथ । बळे आला चालूनिया ॥ १० ॥

आणिक त्याचे आप्त । क्षोणीपाल साह्य झाले बहुत ।
सप्त दिवसपर्यंत । युद्ध अद्भुत जाहले ॥ ११ ॥

हा एकला ते बहुत । समरभूमीसी सत्यरथ ।
धारातीर्थी पावला मृत्यु । शत्रु नगरात प्रवेशले ॥ १२ ॥

राजपत्नी गरोदर राजस । पूर्ण झाले नवमास ।
एकलीच पायी पळता वनवास । थोर अनर्थ ओढवला ॥ १३ ॥

परम सुकुमार लावण्यहरिणी । कंटक-सराटे रुतती चरणी ।
मूर्च्छना येऊनि पडे धरणी । उठोनि पाहे मागेपुढे ॥ १४ ॥

शत्रु धरितील अकस्मात । म्हणोनि पुढती उठोनि पळत ।
किंवा ते विद्युल्लता फिरत । अवनीवरी वाटतसे ॥ १५ ॥

वस्त्रे अलंकार-मंडित । हिर्‍यांऐसे दंत झळकत ।
जिचा मुखेंदु देखता रतिकांत । तन्मय होवोनि नृत्य करी ॥ १६ ॥

पाहा कर्माची गति गहन । जिच्या अंगुष्ठी न पडे सूर्यकिरण ।
ते गरोदर हिंडे विपिन । मृगनेत्री गजगामिनी ॥ १७ ॥

वनी हिंडे महासती । जेवी नैषधरायाची दमयंती ।
की भिल्लीरूपे हैमवती । दुस्तरवनी तैसी हिंडे ॥ १८ ॥

कर्म-नदीच्या प्रवाही जाण । पडली तीस काढील कोण ।
असो एका वृक्षाखाली येऊन । परम व्याकुळ पडियेली ॥ १९ ॥

शतांची शते दासी । ओठंगती सदैव जियेपासी ।
इंदुमती नाम जियेसी । ते भूमीवरी लोळत ॥ २० ॥

चहुंकडे पाहे दीनवदनी । जिव्हा मुख वाळले न मिळे पाणी ।
तो प्रसूत झाली तेच क्षणी । दिव्य पुत्र जन्मला ॥ २१ ॥

तृषेने तळमळी अत्यंत कोण उदक देईल तेथ ।
बाळ टाकून उठत बसत । गेली एका सरोवरा ॥ २२ ॥

उदकात प्रवेशली तेच क्षणी । अंजुळी भरोनि घेतले पाणी ।
तव ग्राहे नेली ओढोनी । विदारुनी भक्षिली ॥ २३ ॥

घोर कर्माचे विंदान । वनी एकला रडे राजनंदन ।
तव उमानामक विप्रपत्नी जाण । विगतधवा पातली ॥ २४ ॥

माता पिता बंधु पाही । तियेलागी कोणी नाही ।
एक वर्षाचा पुत्र तीसही । कडिये घेवोनि आली तेथे ॥ २५ ॥

तो नाही केले नालच्छेदन । ऐसे बाळ उमा देखोन ।
म्हणे आहा रे ऐसे पुत्ररत्न । कोणी टाकिले दुस्तर वनी ॥ २६ ॥

म्हणे कोण याती कोण वर्ण । मी कैसे नेऊ उचलून ।
जावे जरी टाकून । वृक व्याघ्र भक्षितील की ॥ २७ ॥

स्तनी दाटून फुटला पान्हा । नेत्री ढाळीत अश्रुजीवना ।
बाळ पुढे घेऊनि ते ललना । मुखकमळी स्तन लावी ॥ २८ ॥

संशयसमुद्री पडली वेल्हाळ । म्हणे नेऊ की नको बाळ ।
तव तो कृपाळू पयःफेनधवल । यतिरूप धरूनि पातला ॥ २९ ॥

उमेलागी म्हणे त्रिपुरारी । बाळ नेई संशय न धरी ।
महद्‌भाग्य तुझे सुंदरी । क्षत्रिय राजपुत्र तुज सापडला ॥ ३० ॥

कोणासी न सांगे हे मात । समान पाळी दोघे सुत ।
भणंगासी परीस होय प्राप्त । तैसे तुज जाहले ॥ ३१ ॥

अकस्मात निधि जोडत । की चिंतामणि पुढे येऊनि पडत ।
की मृताच्या मुखात । पडे अमृत पूर्वदत्ते ॥ ३२ ॥

ऐसे बोलोनि त्रिपुरारी । गुप्त झाला ते अवसरी ।
मग दोघे पुत्र घेवोनि ते नारी । देशग्रामांतरी हिंडत ॥ ३३ ॥

ब्रह्मपुत्राचे नाम शुचिव्रत । राजपुत्राचे नाम ठेविले धर्मगुप्त ।
घरोघरी भिक्षा मागत । कडिये खांदी घेऊनिया ॥ ३४ ॥

लोक पुसता उमा सांगत । माझे पोटीचे दोघे सुत ।
ऐसी हिंडत हिंडत । एकचक्रनगरा पातली ॥ ३५ ॥

घरोघरी भिक्षा मागत । तो शिवालय देखिले अकस्मात ।
आत द्विज दाटले बहुत । शांडिल्य त्यात मुख्य ऋषि ॥ ३६ ॥

शिवाराधना करिती विधियुक्त । तो उमा आली शिवालयात ।
क्षण एक पूजा विलोकीत । तो शांडिल्य ऋषि बोलिला ॥ ३७ ॥

अहा कर्म कैसे गहन । हा राजपुत्र हिंडे दीन होऊन ।
कैसे विचित्र प्राक्तन । उमा वचन ऐकती जाहली ॥ ३८ ॥

ऋषीचे चरण उमा धरीत । म्हणे याचा सांगा पूर्ववृत्तांत ।
त्रिकालज्ञानी महासमर्थ । भूतभविष्यज्ञान तुम्हा ॥ ३९ ॥

याची मातापिता कोण । आहेत की पावली मरण ।
यावरी शांडिल्य सांगे बर्तमान । याचा पिता जाण सत्यरथ ॥ ४० ॥

तो पूर्वी होता नृप जाण । प्रदोषसमयी करी शिवार्चन ।
तो शत्रु आले चहूकडोन । नगर त्याचे बेढिले ॥ ४१ ॥

शत्रूची गजबज ऐकून । उठिला तैसीच पूजा सांडोन ।
तव प्रधान आला पुढे धावोन । शत्रू धरोनि आणिले ॥ ४२ ॥

त्यांचा शिरच्छेद करून । पूजा पूर्ण न करिता उन्मत्तपणे ।
तैसाच जाऊनि करी भोजन । नाही स्मरण विषयांधा ॥ ४३ ॥

त्याकरिता या जन्मी जाण । सत्यरथ अल्पायुषी होऊन ।
अल्पवयात गेला मरोन । म्हणोनि पूजन न सोडावे ॥ ४४ ॥

याच्या मातेने सवत मारिली । ती जळी विवशी झाली ।
पूर्व वैरे वोढोनि नेली । क्रोधे भक्षिली विदारुनी ॥ ४५ ॥

हा राजपुत्र धर्मगुप्त । याणे काहीच केले नाही शिवव्रत ।
म्हणोनि मातापितारहित । अरण्यात पडियेला ॥ ४६ ॥

याकरिता प्रदोषकाळी । अव्यग्र पूजावा इंदुमौळी ।
पूजन सांडूनि कदाकाळी । सर्वथाही न उठावे ॥ ४७ ॥

भवानीस बैसवूनि कैलासनाथ । प्रदोषकाळी पुढे नृत्य करीत ।
वाग्देवी वीणा वाजवीत । वेणु पुरुहूत वाजवीतसे ॥ ४८ ॥

अंबुजसंभव ताल सावरी । भार्गवी गातसे मधुरस्वरी ।
मृदंग वाजवी मधुकैटभारी । नृत्यगती पाहूनिया ॥ ४९ ॥

यक्षपति शिवप्राणमित्र । हस्त जोडोनि उभा समोर ।
यक्षगण गंधर्व किन्नर । सुरासुर उभे असती ॥ ५० ॥

ऐसा प्रदोषकाळीचा महिमा । अगोचर निगमांगमां ।
मग काय बोले उमा । मम पुत्र दरिद्री का झाला ॥ ५१ ॥

तुझ्या पुत्रे प्रतिग्रह बहुत । पूर्वी घेतले दुष्ट अमित ।
दान केले नाही किंचित । शिवार्चन न करी कदा ॥ ५२ ॥

परान्ने जिव्हा दग्ध यथार्थ । दुष्ट प्रतिग्रहे दग्ध हस्त ।
स्त्रीअभिलाषे नेत्र दग्ध होत । मंत्रासी सामर्थ्य मग कैचे ॥ ५३ ॥

मग उमेने पुत्र दोन्ही । घातले ऋषीचे चरणी ।
तेणे पंचाक्षर मंत्र उपदेशुनी । प्रदोषव्रत उपदेशिले ॥ ५४ ॥

पक्षप्रदोष शनिप्रदोष । महिमा वर्णिला अतिविशेष ।
निराहार असावे त्रयोदशीस । दिवसा सत्कर्म आचरावे ॥ ५५ ॥

तीन घटिका झालिया रजनी । प्रदोषपूजा आरंभावी प्रीतीकरूनी ।
गोमये भूमि सारवूनी । दिव्य मंडप उभारिजे ॥ ५६ ॥

चित्रविचित्र वितान । कर्दळीस्तंभ इक्षुदंडेकरून ।
मंडप कीजे शोभायमान । रंगमाळा नानापरी ॥ ५७ ॥

शुभ वस्त्र नेसावे आपण । शुभ्र गंधं सुवाससुमन ।
मग शिवलिंग स्थापून । पूजा करावी विधियुक्त ॥ ५८ ॥

प्राणायाम करून देखा । अंतर्बाह्य न्यास मातृका ।
दक्षिणभागी पूजावे मुरांतका । सव्यभागी अग्नि तो ॥ ५९ ॥

वीरभद्र गजानन । अष्ट महासिद्धि अष्ट भैरव पूर्ण ।
अष्ट दिक्पालपूजन । सप्तावरणी शिवपूजा ॥ ६० ॥

यथासांग शिवध्यान । मग करावे पूजन ।
राजोपचारे सर्व समर्पून । करावे स्तवन शिवाचे ॥ ६१ ॥

जय जय गौरीनाथ निर्मळ । जय जय कोटिचंद्र सुशीतळ ।
सच्चिदानंदघन अढळ । पूर्णब्रह्म सनातन ॥ ६२ ॥

ऐसे प्रदोषव्रत ऐकवून । बाळ उपदेशिले दोघेजण ।
मग ते एकमनेकरून । राहते झाले एकचक्री ॥ ६३ ॥

चार महिनेपर्यंत । दोघेही आचरती प्रदोषव्रत ।
गुरुवचने यथार्थ । शिवपूजन करिती पै ॥ ६४ ॥

शिवपूजा न द्यावी सर्वथा । न द्यावे प्रसादतीर्था ।
शत ब्रह्महत्यांचे पाप माथा । होय सांगता शांडिल्य ॥ ६५ ॥

सर्व पापाहून पाप थोर । शिवपूजेचा अपहार ।
असो ते दोघे किशोर । सदा सादर शिवभजनी ॥ ६६ ॥

ब्रह्मपुत्र शुचिव्रत । एकला नदीतीरी क्रीडत ।
दरडी ढासळता अकस्मात । द्रव्यघट सापडला ॥ ६७ ॥

घरासी आला घेऊन । माता संतोषली देखोन ।
म्हणे प्रदोषव्रताचा महिमा जाण । ऐश्वर्य चढत चालिले ॥ ६८ ॥

राजपुत्रास म्हणे ते समयी । अर्ध द्रव्यविभाग घेई ।
येरू म्हणे सहसाही । विभाग न घेई अग्रजा ॥ ६९ ॥

या अवनीतील धन । आमुचेच आहे संपूर्ण ।
असो ते दोघे शिवध्यान शिवस्मरण । न विसरती कदाही ॥ ७० ॥

यावरी एकदा दोघे जण । गेले वनविहारालागून ।
तो गंधर्वकन्या येऊन । क्रीडता दृष्टी देखिल्या ॥ ७१ ॥

दोघे पाहती दुरूनी । परम सुंदर लावण्यखाणी ।
शुचिव्रत म्हणे राजपुत्रालागोनी । परदारा नयनी न पहाव्या ॥ ७२ ॥

दर्शने हरती चित्त । स्पर्शने बळ वीर्य हरीत ।
कौटिल्यदंभसंयुक्त । महाअनर्थकारिणी ॥ ७३ ॥

ब्रह्मसुतास तेथे ठेवून । राजपुत्र चालिला सुलक्षण ।
स्वरूप सुंदर मन्मथाहून । आकर्णनयन कोमलांग ॥ ७४ ॥

जवळी येवोनि पाहात । तव मुख्य नायिका विराजित ।
अंशुमती नामे विख्यात । गंधर्वकन्या पद्मिनी ॥ ७५ ॥

कोद्रविणनामा गंधर्वपति । त्याची कन्या अंशुमती ।
पिता पुसे महेशाप्रती । हे कन्या अर्पू कोणाते ॥ ७६ ॥

मग बोले हिमनगजामात । धर्मगुप्त सत्यरथाचा सुत ।
तो माझा परम भक्त । त्यासी देई अंशुमती ॥ ७७ ॥

हे पूर्वीचे शिववचन । असो यावरी अंशुमती पाहे दुरोन ।
न्याहाळीत राजनंदन । वाटे पंचबाण दुसरा ॥ ७८ ॥

क्षीरसिंधूत रोहिणीरमण । काय आला कलंक धुवोन ।
तैसे राजपुत्राचे वदन । अंशुमती न्याहाळी ॥ ७९ ॥

बत्तीसलक्षणसंयुक्त । आजानुबाहू चापशरमंडित ।
विशाळ वक्षःस्थळ चालत । करिनायक ज्यापरी ॥ ८० ॥

ऐसा तो गुणाढ्य देखूनि त्वरित । अंशुमती सखयांप्रती सांगत ।
तुम्ही दुज्या वनाप्रती जाऊनि समस्त । सुमने आणावी सुवासे ॥ ८१ ॥

अवश्य म्हणोनि त्या ललना । जात्या झाल्या आणिका वना ।
अंशुमती एकली जाणा । राजपुत्रा खुणावीत ॥ ८२ ॥

भूरुहपल्लव पसरून । एकांती घातले आसन ।
वरी वृक्षडाहाळिया भेदून । भूमीवरी पसरल्या ॥ ८३ ॥

असो तेथे बैसला येऊन । राजपुत्र सुहास्यवदन ।
विशाळभाळ आकर्णनयन । आरक्त ओष्ठ सुकुमार ॥ ८४ ॥

मंजुळभाषिणी नेत्रकटाक्षबाणी । विंधिली ते लावण्यहरिणी ।
मनोज मूर्च्छना सांवरूनी । वर्तमान पुसे तयाते ॥ ८५ ॥

श्रृंगारसरोवरा तुजपासी । मी वास करीन राजहंसी ।
देखता तव वदन दिव्यशशी । मम मानसचकोर नृत्य करी ॥ ८६ ॥

तब मुखाब्ज़ देखता आनंद । झेपावती मम नेत्रमिलिंद ।
की तब वचन गर्जता अंबुद । मम चित्तशिखी नृत्य करी ॥ ८७ ॥

कविगुरूहूनी तेज विशाळ । आत्मकंठीची काढिली मुक्ताफळमाळ ।
कंठी सूदली तत्काळ । चरणी भाळ ठेवीत ॥ ८८ ॥

म्हणे मी कायावाचामनेकरून । तुझी ललना झाले पूर्ण ।
यावरी धर्मगुप्त वचन । काय बोलता जाहला ॥ ८९ ॥

मी जनकजननीविरहित । राज्यभ्रष्ट दरिद्री अत्यंत ।
तव पित्यासी कळता मात । घडे कैसे वरानने ॥ ९० ॥

यावरी म्हणे अंशुमती । तीन दिवसा येईन या स्थळाप्रती ।
तुम्ही यावे शीघ्रगती । लग्नसिद्धि साधावया ॥ ९१ ॥

ऐसे बोलून ते चातुर्यराशी । वेगे आली पितयापाशी ।
झाले वर्तमान सांगे त्यासी । तो परम मानसी संतोषला ॥ ९२ ॥

राजपुत्र गेला परतोन । बंधूप्रती सांगे सर्व वर्तमान ।
शांडिल्यगुरूचे वचन स्मरून । म्हणती प्रसाद पूर्ण त्याचा हा ॥ ९३ ॥

गुरुचरणी ज्याचे मन । त्यासी ऐश्वर्यासी काय न्यून ।
काळमृत्यूभयापासून । सर्वदा रक्षी देशिक तो ॥ ९४ ॥

यावरी ते दोघे बंधु येऊन । मातेसी सांगती वर्तमान ।
येरी म्हणे धन्य धन्य शिवभजन । फळ देत चालिले ॥ ९५ ॥

यावरी तिसरे दिवशी । दोघेही गेले त्या वनासी ।
गंधर्वराज सहपरिवारेसी । सर्व सामग्री घेऊन आला ॥ ९६ ॥

दृष्टी देखता जामात । गंधर्व आनंदसमुद्री पोहत ।
छत्र सेना सुखासन त्वरित । धाडूनि उमा आणविली ॥ ९७ ॥

यावरी यथासांग लग्न । चारी दिवस झाले पूर्ण ।
काही एक पदार्थ न्यून । पडिला नाही तेधवा ॥ ९८ ॥

स्वर्गीच्या दिव्य वस्तु अमोलिक सतेज । विहिणीस देत गंधर्वराज ।
लक्ष रथ दहा सहस्र गज । तेजःपुंज एक लक्ष वाजी ॥ ९९ ॥

एक लक्ष दासदासी । अक्षय कोश रत्नराशी ।
अक्षय भाते देत शक्तीसी । दिव्य चाप बहुसाल ॥ १०० ॥

अपार सेना संगे देत । एक सेनापति गंधर्व बळिवंत ।
उमा दोघा पुत्रांसमवेत । मान देवोनि बोळविली ॥ १०१ ॥

सुखासनारूढ अंशुमती । पतीसवे चालिली शीघ्रगती ।
कनकवेत्रपाणी पुढे धावती । वाहनासवे जियेच्या ॥ १०२ ॥

चतुर्विध वाद्यांचे गजर । चतुरंग चालिला दळभार ।
येऊन वेढिले विदर्भनगर । सत्यरथपितयाचे ॥ १०३ ॥

नगरदुर्गावरून अपार । उल्हाटयंत्रांचा होत भडिमार ।
परी गंधर्वांचे बळ फार । घेतले नगर क्षणार्धे ॥ १०४ ॥

जेणे पूर्वी पिता मारिला जाण । त्याचे नाम दुर्मर्षण ।
तो जिताचि धरूनि जाण । आपला करून सोडिला ॥ १०५ ॥

देशोदेशीचे प्रजाजन । धावती करभार घेऊन ।
उत्तम मुहूर्त पाहून । सिंहासनारूढ जाहला ॥ १०६ ॥

माता उमा बंधु शुचिव्रत । त्यासमवेत राज्य करीत ।
दहा सहस्र वर्षेपर्यंत । यशवंत राज्य केले ॥ १०७ ॥

शांडिल्य गुरु आणून । शतपद्म अर्पिले धन ।
रत्नाभिषेक करून । अलंकार वस्त्र दीधली ॥ १०८ ॥

दौर्भिक्ष जळशोष अवर्षण । आधि व्याधि वैधव्य मरण ।
दुःख शोक कलह विघ्न । राज्यातून पळाली ॥ १०९ ॥

प्रजा भूदेव दायाद । देती रायासी आशीर्वाद ।
कोणासही नाही खेद । सदा आनंद घरोघरी ॥ ११० ॥

ऐसा अंशुमतीसमवेत । धर्मगुप्त राज्य करीत ।
यौवराज्य शुचिव्रताते देत । पारिपत्य सर्व करी ॥ १११ ॥

ऐसे दहा सहस्र वर्षे राज्य करून । सुदत्तपुत्रासी राज्य देऊन ।
चिंतिता मनी उमाधवचरण । दिव्य विमान धाडिले ॥ ११२ ॥

दिव्य देह पावोनि नृपती । माता-बंधूंसमवेत अंशुमती ।
शिवविमानी बैसती । करीत स्तुति शिवाची ॥ ११३ ॥

कैलासपदासी जाऊन । जगदात्मा शिव विलोकून ।
जयजयकार करून । लोटांगणे घालिती ॥ ११४ ॥

दीनबंधु जगन्नाथ । पतित पावन कृपावंत ।
हृदयी धरूनि समस्त । अक्षयपदी स्थापिली ॥ ११५ ॥

हे धर्मगुप्ताचे आख्यान । करिती जे श्रवण पठण ।
लेखन रक्षण अनुमोदन । तरी पंचवदन रक्षी तया ॥ ११६ ॥

सकळ पापांचा होय क्षय । जेथे जाय तेथे विजय ।
धनधान्यवृद्धि होय । ऋण जाय निरसूनी ॥ ११७ ॥

प्रदोषमहिमा अद्भुत । जे आचरती ऐकूनि ग्रंथ ।
तेथे कैचे दारिद्रय मृत्य । सत्य सत्य त्रिवाचा ॥ ११८ ॥

ज्याच्या घरी शिवलीलामृत ग्रंथ । त्याची शिव पाठी राखीत ।
सदा हिंडे उमाकांत । अंती शिवपद प्राप्त तया ॥ ११९ ॥

हा ग्रंथ आम्रवृक्ष सुरस । पद्यरचनाफळे आली पाडास ।
कुतर्कवादी जे वायस । मुखरोग त्यास नावडे ॥ १२० ॥

जय जय ब्रह्मानंदा विरूपाक्षा । श्रीधरवरदा सर्वसाक्षा ।
दुष्टकर्ममोचका कर्माध्यक्षा । न येसी लक्षा निगमागमां ॥ १२१ ॥

शिवलीलामृत ग्रंथ प्रचंड । स्कंदपुराण ब्रह्मोत्तरखंड ।
परिसोत सज्जन अखंड । पंचमाध्याय गोड हा ॥ १२२ ॥

॥ श्रीसांबसदाशिवार्पणमस्तु ॥

(PDF) Download श्री शिवलीलामृत – अध्याय पाचवा