संत ज्ञानेश्वर म्हणजे भक्ती, तत्त्वज्ञान आणि भाषेच्या नवचैतन्याचा अद्वितीय संगम. तेराव्या शतकातील हा तेजस्वी संत, केवळ २१ वर्षांचे आयुष्य जगूनही, आज हजारो वर्षांपर्यंत झगमगणारा दीप बनून राहिला आहे. ते मराठी भाषेचे पहिले तत्वचिंतक होते, ज्यांनी संस्कृतसारख्या तत्कालीन “विद्वज्जनांच्या भाषेतील” भगवद्गीता सामान्य जनतेसाठी सहज, सरळ आणि भावनिक भाषेत खुली केली.
ज्ञानेश्वरांनी आपल्या ग्रंथांद्वारे केवळ भक्तीचा मार्गच दाखवला नाही, तर अद्वैत वेदांत, योग, समता आणि गुरुकृपेचे तत्त्वदेखील सोप्या भाषेत समाजासमोर मांडले. त्यांनी धर्म, जात, लिंग किंवा शिक्षणाशिवाय सर्वांसाठी अध्यात्माचे दरवाजे खुले केले. त्यामुळेच संत ज्ञानेश्वरांचे कार्य केवळ धार्मिक किंवा तात्त्विक न राहता – सामाजिक, भाषिक आणि सांस्कृतिक पातळीवरही अद्वितीय ठरते.
संत ज्ञानेश्वरांचा जन्म आणि कुटुंब
संत ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ साली, श्रावण कृष्ण अष्टमीला, औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठण तालुक्यातील आपेगाव या छोट्याशा खेड्यात झाला. शके ११९७ ही तिथी त्यांच्या अवतारकार्याची सुरुवात मानली जाते. ते विठ्ठलपंत कुलकर्णी आणि रुक्मिणीबाई यांचे दुसरे अपत्य होते.
विठ्ठलपंत मूळचे ब्राह्मण आणि विद्वान होते. अध्यात्माची ओढ आणि वैराग्याच्या प्रेरणेने त्यांनी संन्यास घेतला होता. परंतु त्यांच्या गुरूंनी त्यांच्या विवाहित अवस्थेची माहिती मिळाल्यावर त्यांना गृहस्थाश्रमात परत पाठवले. त्यानंतर त्यांनी पत्नी रुक्मिणीबाईंना परत स्वीकारले आणि त्यांनंतर ज्ञानेश्वर, निवृत्तिनाथ, सोपान व मुक्ताबाई ही संतसंतती जन्मास आली.
परंतु ब्राह्मण समाजाने या कृतीला धर्मविरुद्ध मानून विठ्ठलपंतांना व त्यांच्या कुटुंबाला समाजबाह्य घोषित केले. या सामाजिक बहिष्कारामुळे ज्ञानेश्वर कुटुंबाने अनेक अपमान सहन केले. हीच पार्श्वभूमी त्यांच्या अध्यात्मिक प्रवासाला दिशा देणारी ठरली. नंतर त्यांनी आळंदी येथे स्थायिक होण्याचा निर्णय घेतला, जिथे संत ज्ञानेश्वरांनी आपले आयुष्य समाजप्रबोधन, लेखन आणि ध्यानधारणा याला समर्पित केले.
बालपण आणि शिक्षण
ज्ञानेश्वरांचे बालपण हे केवळ साधे शैशव नव्हते—ते संघर्ष, संवेदनशीलता आणि आध्यात्मिक झंझावाताने भरलेले होते. त्यांना तीन भावंडे होती—मोठे भाऊ निवृत्तिनाथ, त्यानंतर सोपान आणि लहान बहिण मुक्ताबाई. या चौघांनी केवळ एकत्र बालपण अनुभवले नाही, तर पुढे जाऊन संपूर्ण संतपरंपरेला नवा आकार दिला.
वडिलांनी संन्यास घेतल्यामुळे आणि पुन्हा गृहस्थधर्म स्वीकारल्यामुळे ज्ञानेश्वर कुटुंबावर धर्मशास्त्रीय बंधने लादण्यात आली. त्यांना बहिष्कृत केलं गेलं. जात-पात आणि रूढी परंपरांमध्ये अडकलेल्या समाजाने या कुटुंबाला मंदिर प्रवेश, वेदाध्ययन आणि धार्मिक विधींपासून वंचित ठेवलं. या सामाजिक बहिष्कारामुळे ज्ञानेश्वरांचे बालपण अंध:कारमय झाले.
पण संकटं त्यांच्या आध्यात्मिक तेजाला अडवू शकली नाहीत. अखेर कुटुंब आळंदी गावात स्थायिक झालं. तेथेच ज्ञानेश्वरांनी वेद, उपनिषदे, भगवद्गीता आणि विविध तत्त्वज्ञानांचा अभ्यास सुरू केला. निवृत्तिनाथ हे त्यांच्या आध्यात्मिक मार्गदर्शक बनले. गुरूंच्या चरणी नतमस्तक होऊन ज्ञानेश्वरांनी बालवयातच तत्त्वज्ञान, योगसाधना, आणि भक्तीमार्गाचा पाया घातला. गुरुभक्ती आणि आत्मानुशासन यामुळे ते लवकरच संत म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
संत तुकाराम यांची संपूर्ण माहिती वाचण्यासाठी Sant Tukaram येथे क्लिक करा.
अध्यात्मिक प्रवास आणि नाथ संप्रदायाशी नाते
ज्ञानेश्वरांचा अध्यात्मिक प्रवास हा केवळ वैयक्तिक आत्मसाधना नव्हता—तो एक सामाजिक आणि सांस्कृतिक जागृतीचा प्रवास ठरला. निवृत्तिनाथ यांच्या प्रेरणेने ज्ञानेश्वरांनी नाथ संप्रदायात दीक्षा घेतली. नाथ पंथ हा योग, तत्त्वज्ञान आणि आत्मानुभूती यावर आधारित आहे. या संप्रदायाने “स्वानुभवाने परमेश्वर जाणावा” असा दृष्टिकोन दिला, जो ज्ञानेश्वरांच्या अंत:करणाशी अगदी सुसंगत होता.
नाथ परंपरेतील ध्यान, प्राणायाम, हठयोग आणि कुंडलिनी साधनेचा अभ्यास ज्ञानेश्वरांनी बालवयातच पूर्ण केला. पण त्यांचे अध्यात्म केवळ ध्यानधारणा किंवा आत्मकल्याणापुरते मर्यादित नव्हते—त्यांनी त्याचे जनकल्याणात रूपांतर केले.
ज्ञानेश्वरांनी आपल्या वाणीमधून समतेचा, भक्तीचा आणि ज्ञानाचा संदेश दिला. त्यांचे तत्त्वज्ञान अद्वैत वेदांतावर आधारलेले असले तरी, त्यात भक्तिमार्गाची आर्तता आणि योगमार्गाची शिस्त यांचा सुंदर संगम दिसतो. त्यांनी जात-पात, लिंग, शिक्षण किंवा सामाजिक स्थानावर आधारित भेद मिटवत ‘आत्मा’ हेच खरे मूल्य असल्याचा संदेश दिला.
त्यांच्या कार्यामुळे नाथ संप्रदायाचा आधार सामान्य जनतेपर्यंत पोचला आणि एक प्रकारची अध्यात्मिक लोकशाही निर्माण झाली.
संत ज्ञानेश्वरांचे प्रमुख ग्रंथ
१. ज्ञानेश्वरी (भावार्थ दीपिका)
संत ज्ञानेश्वरांनी केवळ १५व्या वर्षी लिहिलेला ज्ञानेश्वरी हा भगवद्गीतेवरील सर्वप्रथम आणि सर्वाधिक लोकप्रिय मराठी भाष्यग्रंथ आहे. नेवासे गावात वीस दिवसात तयार झालेला हा ग्रंथ म्हणजे भक्ती, तत्त्वज्ञान आणि भाषाशुद्धतेचा अद्भुत संगम होय.
ज्ञानेश्वरीमधून ज्ञानेश्वरांनी संस्कृत गीतेतील गहन तत्वज्ञान अत्यंत ओघवत्या मराठीत सर्वसामान्यांपर्यंत पोचवले. यामध्ये त्यांनी गीतेचे प्रत्येक श्लोक ‘ओवी’ रूपात सहज आणि समजणाऱ्या भाषेत समजावून सांगितले. त्यामुळे, गीता ही केवळ पंडितांच्या वाचनापुरती मर्यादित न राहता सामान्य भक्तालाही उपयुक्त ठरली.
ज्ञानेश्वरी हे केवळ भाष्य नसून, त्यात आत्मानुभव, गुरुकृपा, भक्तीमार्ग, अद्वैत तत्त्वज्ञान आणि योगसाधना यांचे सुंदर संमिश्रण दिसते. त्यामुळेच हा ग्रंथ मराठी भक्तिसाहित्याचा कणा ठरतो.
२. अमृतानुभव
अमृतानुभव हा संत ज्ञानेश्वरांचा दुसरा महत्त्वपूर्ण ग्रंथ आहे. हे लेखन त्यांच्या आध्यात्मिक परिपक्वतेचे प्रतीक मानले जाते. या ग्रंथात त्यांनी अनुभवसिद्ध तत्त्वज्ञान मांडले आहे—केवळ वाचन किंवा श्रवण नव्हे, तर “अनुभवानेच सत्य उमगते” हे येथे ठळकपणे स्पष्ट होते.
अमृतानुभवात अद्वैत वेदांताचे गूढ, योगमार्गाची उंची आणि भक्तीचे अंतरंग एकत्रित आलेले दिसतात. निर्गुण ब्रह्माची अनुभूती, विश्व आणि आत्म्याचे एकरूपत्व, आणि ‘मी कोण?’ या प्रश्नाचे तत्त्वचिंतन या ग्रंथात आढळते.
ही रचना तात्त्विकदृष्ट्या गंभीर असली, तरी ज्ञानेश्वरांनी ती सुस्पष्ट आणि मुक्त शैलीत लिहिल्याने, ती अध्यात्मात रस असणाऱ्या प्रत्येकासाठी मूल्यवान ठरते.
तत्त्वज्ञान आणि विचारधारा
संत ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान हे अद्वैत वेदांताच्या गाभ्यावर आधारित असले, तरी ते केवळ विचारप्रधान नव्हते—ते अनुभवप्रधान होते. त्यांनी निर्गुण (रूपरहित) आणि सगुण (सगुण रूपातील) परमेश्वर यांची एकता मांडली. त्यांच्या लेखनात परमेश्वर हा एकाच वेळी ‘सर्वत्र’ आहे आणि ‘आपल्या आत’ आहे, असा समतोल आढळतो.
ज्ञानेश्वरांनी भक्ती, योग आणि समता या त्रिसूत्रीचा समन्वय साधला. त्यांच्यासाठी भक्ती म्हणजे अंधश्रद्धा नव्हे, तर हृदयातील प्रामाणिक ओढ; योग म्हणजे केवळ आसने नाहीत, तर आत्मशुद्धीचा मार्ग; आणि समता म्हणजे सर्व जीवांना एक नजरेने पाहण्याची दृष्टी.
गुरुकृपेचे महत्त्व त्यांनी अनेकदा अधोरेखित केले—गुरु विना ज्ञान नाही ही संकल्पना त्यांनी आपल्या ग्रंथांमध्ये प्रगट केली. त्यांच्या मते, प्रत्येक जीवाला आत्मसाक्षात्काराचा अधिकार आहे, मग तो कोणत्याही जातीचा असो. ही सार्वत्रिकता त्यांच्या विचारांची खरी ताकद होती.
ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माला केवळ ब्राह्मण-पुरोहितांचा विषय न ठेवता, तो सामान्य जनतेसाठी खुला केला—आणि त्यातूनच त्यांच्या विचारांची आणि कार्याची ‘सार्वकालिकता’ दिसून येते.
समाजप्रबोधन व वारकरी संप्रदायाची स्थापना
संत ज्ञानेश्वरांनी केवळ अध्यात्मिक ग्रंथच रचले नाहीत, तर समाजप्रबोधनाची क्रांतीही घडवून आणली. त्यांच्या विचारांचे मर्म हे “संपूर्ण मानवजातीसाठी अध्यात्माचे दरवाजे खुले” करणे हे होते. त्यांनी जातिभेद, अंधश्रद्धा आणि धार्मिक अभिमान यांचा तीव्र विरोध केला आणि प्रत्येक माणसाला—तो कोणत्याही वर्गाचा असो—आत्मज्ञान मिळवण्याचा अधिकार आहे, हे पटवून दिले.
ज्ञानेश्वरांनी वारकरी संप्रदाय स्थापन करून भक्तीमार्गाची एक लोकाभिमुख चळवळ सुरू केली. ‘विठोबा’ हे त्यांचे आराध्य दैवत होते आणि ‘नामस्मरण, कीर्तन, वारी’ हा भक्तीचा प्रवास त्यांनी जनमानसात रुजवला. वारकरी संप्रदायाची मूळ भावना होती – “भक्तीमध्ये सर्व समान”.
पालखी सोहळ्याचा उदय
संत ज्ञानेश्वरांच्या समाधीस्थळापासून पंढरपूरपर्यंत दरवर्षी होणारी पालखी वारी ही त्यांच्या कार्याचा सर्वाधिक जिवंत वारसा आहे. लाखो भाविक, टाळ-चिपळ्यांच्या गजरात, एकात्मतेचा अनुभव घेत, विठोबा दर्शनासाठी पायी चालत जातात. या परंपरेत भक्ती, समर्पण आणि सामाजिक समतेचे मूळ तत्त्व आहे.
समाजसुधारणेतील संतांचा सहभाग
संत ज्ञानेश्वरांनी समाजातील अस्पृश्यता, जातीय अहंकार, स्त्रीविरुद्ध भेदभाव अशा अनेक मुद्द्यांवर अप्रत्यक्षपणे आघात केला. त्यांनी आपल्या लेखनातून आणि आचरणातून एक असे आध्यात्मिक लोकशाहीकरण घडवले, ज्यातून संत तुकाराम, नामदेव, एकनाथ यांसारखे संत पुढे आले. हे सर्व संत ज्ञानेश्वरांच्या कार्याने प्रेरित होते.
चमत्कार आणि लोककथा
संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक अद्भुत आणि भक्तिभावाने भरलेल्या चमत्कारांच्या कथा निगडित आहेत. या कथा इतिहास वा पुरावा म्हणून न पाहता, त्यांच्या आध्यात्मिक तेजाची आणि श्रद्धेची प्रतीकं म्हणून पाहाव्यात.
१. म्हशीला वेद म्हणवणे
ज्ञानेश्वरांनी आपल्या बालवयात एकदा म्हशीच्या मुखातून संस्कृत वेदांचे पठण घडवून दाखवले, अशी लोककथा आहे. या कथेमागचा संदेश स्पष्ट होता—ज्ञान आणि आत्मा कोणत्याही शरीरात असू शकतो, जातपात किंवा शरीर महत्त्वाचे नाही.
२. चालत्या भिंतीवर बसणे
एका प्रसंगी त्यांनी चालत्या भिंतीवर बसून प्रवास केल्याचे सांगितले जाते. ही गोष्ट त्यांनी योगसामर्थ्याने नव्हे, तर गुरुभक्तीच्या पूर्ण समर्पणाने साध्य केली, असे मानले जाते. यामागे ‘श्रद्धा असेल तर अशक्यही शक्य होते’ हा विचार आहे.
३. भक्तिभावाने भरलेले विलक्षण अनुभव
त्यांच्या भोवतीचे वातावरण नेहमीच भक्तिभावाने भारलेले असायचे. त्यांच्या ओव्या, वाणी आणि दर्शनामुळे लोकांना आत्मिक शांती मिळत असे. त्यांच्याशी संबंध आलेल्या लोकांनी अनुभवलेले अध्यात्मिक स्पंदन आणि दिव्यता अनेक पिढ्यांपर्यंत पोहोचली आहे.
समाधी आणि अखंड वारसा
संत ज्ञानेश्वरांनी इ.स. १२९६ मध्ये, अवघ्या २१व्या वर्षी ‘जिवंत समाधी’ घेतली, ही भारतीय संतपरंपरेतील एक अद्वितीय आणि अलौकिक घटना आहे. आळंदी येथे भीमा नदीच्या किनारी त्यांनी आत्मसमर्पण करून समाधी घेतली. ही घटना केवळ योगसामर्थ्याचे उदाहरण नाही, तर त्याग, आत्मज्ञान आणि पूर्णत्वाच्या भावनेचा परिपाक होती.
संतपरंपरेतील प्रभाव
ज्ञानेश्वर माउलींच्या कार्याचा आणि विचारांचा प्रभाव पुढील संतांवर खोलवर पडला.
- संत एकनाथ यांनी त्यांच्या ग्रंथांची परंपरा पुढे नेली.
- संत तुकाराम यांनी त्यांच्याच मार्गावर चालत भक्तीचा झरा जनमानसात खुला केला.
- संत नामदेव यांच्यावर ज्ञानेश्वरांचा सखोल प्रभाव होता.
या सर्व संतांनी समाजाच्या तळागाळातील लोकांपर्यंत अध्यात्म पोहोचवले आणि सामाजिक समतेचा संदेश दिला.
आजच्या काळात त्यांचा प्रभाव
आजही लाखो भाविक ज्ञानेश्वरी वाचतात, ज्ञानेश्वरांच्या पालखी वारीत सहभागी होतात आणि त्यांच्या शिकवणुकीवर श्रद्धा ठेवतात.
- शाळा-कॉलेजांमध्ये त्यांचे विचार अभ्यासले जातात
- समाजसुधारणेच्या चळवळी त्यांचे तत्त्वज्ञान मार्गदर्शक म्हणून मानतात
- भाषिक अभिमान आणि मातृभाषा-संवर्धनासाठी त्यांचे कार्य आजही प्रेरणादायी ठरते
समारोप
संत ज्ञानेश्वरांचे जीवन म्हणजे तत्त्वज्ञान, करुणा आणि कृतीचे प्रतीक होय. त्यांनी केवळ अध्यात्म शिकवले नाही, तर ते जगले. समाजाने त्यांना झिडकारले, पण त्यांनी समाजालाच समतेचा दृष्टीकोन दिला.
त्यांची भाषा होती सहज आणि हृदयस्पर्शी, त्यांच्या विचारांमध्ये तत्त्वज्ञानाचा गाभा होता, आणि कृतीतून त्यांनी समाजप्रेमाची शिकवण दिली.
आजच्या समाजावर होणारा प्रभाव:
- धर्माच्या नावावर होणाऱ्या भेदाभेदापेक्षा, त्यांनी ‘भक्तीमध्ये सर्व समान’ ही भूमिका अधोरेखित केली.
- आजच्या काळात जेव्हा अध्यात्म केवळ बाह्य आचरणापुरते मर्यादित झाले आहे, तेव्हा संत ज्ञानेश्वरांचे विचार अंतर्मुख होण्याचा आणि आंतरिक परिवर्तन घडवण्याचा संदेश देतात.
मराठी संस्कृतीतील त्यांचे अमिट स्थान:
संत ज्ञानेश्वर म्हणजे मराठी भाषेचे पहिले ग्रंथकार, भक्तीमूल्यांचा वाहक, आणि समाजमनातील चिरंतन दीप.
त्यांची स्मृती आणि शिकवण या दोन्ही गोष्टी आजही मराठी जनतेच्या मनात जिवंत आहेत – आणि पुढेही राहतील.
जय ज्ञानेश्वर माउली!
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
१. संत ज्ञानेश्वरांनी ‘ज्ञानेश्वरी’ हे ग्रंथ कोणत्या वयात लिहिले?
ज्ञानेश्वर माउलींनी केवळ १५व्या वर्षी ‘ज्ञानेश्वरी’ या भगवद्गीतेवरील मराठी टीका लिहायला सुरुवात केली. हा ग्रंथ नेवासे गावात तयार झाला.
२. संत ज्ञानेश्वर कोणत्या संप्रदायाशी संबंधित होते?
ते नाथ संप्रदायाचे अनुयायी होते आणि त्यांच्या अध्यात्मिक मार्गदर्शकांचे नाव निवृत्तिनाथ होते. त्यांनी वारकरी संप्रदायाचीही स्थापना केली.
३. संत ज्ञानेश्वरांचे जीवन इतके लहान असूनही ते का महत्त्वाचे मानले जाते?
कारण त्यांनी अवघ्या २१ वर्षांच्या आयुष्यात मराठी भाषेचे आध्यात्मिक संस्कृतिकरण केले, समाजप्रबोधन केले आणि भक्तीमार्ग सर्वसामान्यांसाठी खुला केला.
४. ज्ञानेश्वरांच्या समाधीचे स्थान कोणते आहे?
संत ज्ञानेश्वरांनी आळंदी (पुणे जिल्हा) येथे जिवंत समाधी घेतली. आजही हे ठिकाण लाखो भाविकांसाठी तीर्थक्षेत्र आहे.
५. आजच्या काळात संत ज्ञानेश्वरांचे विचार किती महत्त्वाचे आहेत?
आजही त्यांच्या समतेचा, भक्तीचा आणि ज्ञानमार्गाचा संदेश समाजसुधारणेसाठी आणि आत्मविकासासाठी मार्गदर्शक ठरतो.
संत नरहरी सोनार यांची संपूर्ण माहिती वाचण्यासाठी Sant Narhari Sonar येथे क्लिक करा.
