महाराष्ट्राच्या आध्यात्मिक परंपरेतील एक तेजस्वी व्यक्तिमत्त्व म्हणजे संत तुकाराम महाराज. सतराव्या शतकात होऊन गेलेले हे थोर वारकरी संत, कवी आणि समाजसुधारक आजही आपल्या विचारांनी समाजाला प्रेरणा देत आहेत. पुणे जिल्ह्यातील देहू या गावात , वसंत पंचमीला अर्थात माघ शुद्ध पंचमीला त्यांचा जन्म झाला. पंढरपूरचे आराध्य दैवत विठोबा हे त्यांचे जीवनसर्वस्व होते. त्यांच्या अगाध ज्ञानामुळे आणि भक्तीमुळे ते वारकरी संप्रदायात ‘जगद्गुरू’ म्हणून ओळखले जातात. प्रस्तुत लेखामधून आपण संत तुकाराम महाराजांच्या जीवनपटाची आणि कार्याची सखोल माहिती घेणार आहोत.
बालपण आणि कुटुंब
संत तुकाराम महाराजांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील देहू या गावात झाला. त्यांचे कुटुंब आधीपासूनच वारकरी संप्रदायाशी जोडलेले होते , ज्यामुळे भक्ती, विठोबा आराधना आणि साधेपणा ही त्यांची संस्कारांची मुळं ठरली. त्यांच्या वडिलांचे नाव बोल्होबा आणि आईचे नाव कण्या बाई होते. त्यांनी आयुष्यात दोन विवाह केले – पहिल्या पत्नीचे नाव रुक्मिणी आणि दुसऱ्या पत्नीचे नाव आवली. त्यांच्या दोन मुलांची नावे हरी आणि मुकुंद अशी होती. कठीण परिस्थितीतून जात असतानाही, संत तुकाराम यांनी आपली आध्यात्मिक वाटचाल थांबू दिली नाही. त्यांच्या कुटुंबाची पार्श्वभूमी आणि जीवनातील संघर्ष यांनीच त्यांच्या संतत्वाचा पाया घातला.
आध्यात्मिक प्रवास आणि शिकवणी
संत तुकाराम महाराजांनी अगदी लहान वयातच भक्तीमार्ग स्वीकारला होता. सांसारिक संकटे आणि दुःखांच्या गर्तेत असूनही त्यांनी ईश्वरभक्तीचा मार्ग सोडला नाही. त्यांच्या कीर्तनांमध्ये आणि अभंगांमध्ये त्यांनी भक्तीला सहज, सोपा आणि लोकाभिमुख बनवले. “जे का रंजले गांजले, त्यासी म्हणे जो आपुले” या प्रसिद्ध अभंगातून त्यांनी समाजातील शोषित, उपेक्षित आणि दुःखी लोकांविषयीची करुणा व्यक्त केली.
त्यांनी केवळ वैयक्तिक भक्तीमध्ये न रमता, समाजप्रबोधनाची दिशा स्वीकारली. विठोबा भक्तीच्या माध्यमातून त्यांनी समाजसुधारणेचे कार्य हाती घेतले. त्यांच्या अभंगांमधून त्यांनी जातिभेद, अंधश्रद्धा आणि कर्मकांड यांचा जोरदार विरोध केला. धर्माच्या नावावर चालणाऱ्या चुकीच्या प्रथांवर त्यांनी थेट प्रहार केला. त्यामुळे त्यांना तत्कालीन धर्मगुरू आणि ब्राह्मणवर्गाचा तीव्र विरोध सहन करावा लागला. पण त्यांनी आपल्या विचारांपासून आणि भक्तिपथापासून कधीही माघार घेतली नाही.
साहित्य आणि अभंग
संत तुकाराम महाराजांचे अभंग हे मराठी संतसाहित्याचे अमूल्य रत्न आहेत. त्यांनी सुमारे ४६०० अभंगांची रचना केली आहे. त्यांचे अभंग केवळ धार्मिक नाहीत, तर त्यामध्ये समाजप्रबोधन, मानवता, समता, प्रेम, आणि सत्यता यांचा संगम आहे. त्यांनी आपल्या लेखणीतून लोकांचे जीवन सोपे करावे, त्यांना ईश्वरप्रेमाची अनुभूती यावी, असा उद्देश ठेवला होता. त्यांच्या अभंगांमध्ये भावनेची प्रचंड ताकद आहे आणि त्या माध्यमातून त्यांनी लोकांच्या हृदयाला स्पर्श केला. ‘तुकाराम गाथा’ हा त्यांचा अभंगसंग्रह वारकरी संप्रदायाचा आधारस्तंभ मानला जातो. आजही महाराष्ट्रातील घराघरात, कीर्तनांमध्ये, तसेच आषाढी एकादशीच्या पालखी सोहळ्यांत त्यांच्या अभंगांचे गायन भक्तीभावाने केले जाते.
समाजसुधारक म्हणून योगदान
संत तुकाराम महाराज हे केवळ एक संत किंवा कवी नव्हते, तर एक प्रभावी समाजसुधारकही होते. त्यांनी भक्तीमार्गाच्या माध्यमातून समाजातील अन्याय, विषमता आणि दांभिकपणावर कठोर प्रहार केला. त्यांच्या कीर्तनांमधून आणि अभंगांमधून त्यांनी समाजजागृती घडवून आणली. त्यांचा सामाजिक संदेश अत्यंत स्पष्ट होता — “समाजातील प्रत्येक व्यक्ती श्रीमंत नसो, पण माणुसकीने श्रीमंत असावी”. त्यांनी समतेची भावना रुजवण्यासाठी प्रयत्न केले आणि सर्व समाज एकत्र येऊन सहअस्तित्वाने जगावा, असा संदेश दिला.
फक्त विचारानेच नाही, तर कृतीनेही त्यांनी आदर्श घालून दिला. त्यांनी गरिबांसाठी आपले सर्वस्व अर्पण केले. त्यांनी कर्जबाजारी लोकांची कर्ज माफ करून दिली आणि स्वतः आर्थिक अडचणीत असतानाही इतरांच्या दुःखात सहभागी झाले. हा वैयक्तिक त्याग त्यांच्या विचारसरणीच्या दृढतेचे आणि करुणेचे जिवंत उदाहरण ठरतो.
संत ज्ञानेश्वरांची संपूर्ण माहिती वाचण्यासाठी Sant Dnyaneshwar येथे क्लिक करा.
विरोध आणि संघर्ष
संत तुकाराम महाराजांच्या विचारांनी तत्कालीन समाजव्यवस्थेला हादरवून सोडले होते. त्यामुळे त्यांना वेळोवेळी विरोधाचा सामना करावा लागला. विशेषतः धर्माच्या नावाखाली चालणाऱ्या कर्मकांडांना त्यांनी विरोध केल्यामुळे काही ब्राह्मण आणि धर्मगुरू त्यांच्या विरोधात उभे राहिले. पुण्याजवळील वाघोली गावातील रामेश्वर भट नावाच्या ब्राह्मणाने तुकाराम महाराजांनी संस्कृत वेदांचा अर्थ प्राकृत (लोकभाषा) मध्ये सांगितल्याबद्दल त्यांच्यावर खटला भरवला. त्याच्या निर्णयांनुसार, तुकाराम महाराजांनी लिहिलेल्या अभंगांची गाथा इंद्रायणी नदीत फेकून देण्याची शिक्षा त्यांना देण्यात आली. परंतु, काही दिवसांनी ती गाथा चमत्कारिकरित्या नदीतून पुन्हा तरंगत वर आली, असे मानले जाते. हा प्रसंग भक्तांमध्ये एक दैवी सत्य म्हणून स्वीकारला गेला आणि त्यातून तुकाराम महाराजांचे कार्य अधिक दृढ आणि प्रभावी झाले.
देहत्याग आणि वारसा
संत तुकाराम महाराजांचे सदेह वैकुंठगमन हे त्यांच्या जीवनातील एक अद्वितीय आणि भक्तांनी पूज्य मानलेले घटनाक्रम आहे. फाल्गुन वद्य द्वितीया, म्हणजेच ‘तुकाराम बीज’ या दिवशी त्यांनी पृथ्वीवरचे कार्य संपवून वैकुंठात प्रस्थान केले, असे मानले जाते. ही घटना त्यांच्या भक्तांसाठी आजही भक्तिभावाने साजरी केली जाते. त्यांचे विचार, अभंग आणि सामाजिक कार्य आजही लाखो लोकांच्या जीवनात प्रेरणा आणि मार्गदर्शन बनून आहेत. महाराष्ट्रातच नव्हे, तर संपूर्ण भारतात वारकरी संप्रदायाचे अनुयायी, संत, समाजसुधारक आणि साधक त्यांचा वारसा पुढे नेत आहेत. तुकाराम महाराजांनी जे बीज पेरले ते आज एक विशाल वृक्ष बनले आहे , ज्याच्या सावलीत माणुसकी, भक्ती आणि समतेचे मूल्ये टिकून आहेत.
संत तुकारामांचे वैशिष्ट्य
संत तुकाराम महाराजांच्या व्यक्तिमत्त्वात आणि कार्यात अनेक वैशिष्ट्यांचा संगम दिसून येतो:
- भक्ती आणि समाजसुधारणा यांचा संगम: त्यांनी भक्तीचा मार्ग अवलंबून समाजसुधारणेचा ध्यास घेतला.
- साधेपणा, सत्यता आणि मानवता: त्यांच्या अभंगांमध्ये शब्दांपेक्षा भावनांना प्राधान्य असून साधेपणातही गूढ अर्थ दडलेले आहेत.
- समाजातील सर्व स्तरांना जोडणे: उच्च-नीच, जात-पात न पाहता सर्व समाजाला एकत्र आणले.
- जातिभेद, अंधश्रद्धा आणि कर्मकांडाचा विरोध: त्यांनी डोळस भक्तीचा पुरस्कार केला आणि रूढी परंपरांचा विरोध करत सत्याच्या बाजूने उभे राहिले.
- मराठी संस्कृतीचे वैभव: त्यांचे साहित्य व विचार हे आजही मराठी संस्कृतीचे, वारकरी संप्रदायाचे आणि अध्यात्मिक परंपरेचे अनमोल वैभव मानले जाते.
समारोप
संत तुकाराम महाराजांचे जीवन, कार्य आणि विचार आजच्या युगालाही तितकेच समर्पक आणि प्रेरणादायी आहेत. त्यांनी जे सांगितले, ते फक्त त्या काळापुरते मर्यादित नव्हते, तर कालातीत सत्य होते. त्यांच्या अभंगांमधून व्यक्त होणारी भक्ती, माणुसकी, समता आणि समाजप्रेमाची शिकवण आजही प्रत्येक पिढीसाठी मार्गदर्शक ठरते. त्यांचे जीवन म्हणजे सत्याची कास धरून संघर्ष करणाऱ्या एका संताची अमर कहाणी, ज्यांनी समाजात परिवर्तन घडवण्याचे धाडस केले आणि हे करत असताना भक्तीचा मार्ग न सोडता तोच परिवर्तनाचे साधन बनवला. “तुका म्हणे आता विश्वंभर नेणावा मज ठायी” या त्यांच्या शब्दांमध्ये अखेरचा आत्मसमर्पणाचा भाव आणि परमेश्वरावरील अखंड श्रद्धा दिसते — तीच आपल्या जीवनातीलही प्रेरणा असावी.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
१. संत तुकाराम महाराज कोण होते?
संत तुकाराम महाराज हे सतराव्या शतकातील थोर मराठी संत, कवी आणि वारकरी संप्रदायाचे समाजसुधारक होते. ते विठोबा भक्ती आणि अभंगरचनेमुळे प्रसिद्ध आहेत.
२. तुकाराम महाराजांनी किती अभंग लिहिले?
तुकाराम महाराजांनी सुमारे ४६०० अभंग लिहिले असून , हे अभंग भक्ती, समाजप्रबोधन आणि मानवतेचा संदेश देतात.
३. ‘तुकाराम बीज’ म्हणजे काय?
‘तुकाराम बीज’ हा फाल्गुन वद्य द्वितीया दिवस आहे. या दिवशी तुकाराम महाराजांचे सदेह वैकुंठगमन झाल्याचे मानले जाते.
४. संत तुकारामांनी कोणत्या सामाजिक समस्यांवर प्रकाश टाकला?
त्यांनी जातिभेद, अंधश्रद्धा, दांभिकपणा आणि सामाजिक विषमता यांचा तीव्र विरोध केला आणि माणुसकीचा संदेश दिला.
५. तुकाराम गाथा म्हणजे काय?
‘तुकाराम गाथा’ हा त्यांच्या अभंगांचा एक मोठा संग्रह आहे , जो वारकरी संप्रदायाचा आधारस्तंभ मानला जातो आणि आजही मोठ्या श्रद्धेने गायला जातो.
संत नरहरी सोनार यांची संपूर्ण माहिती वाचण्यासाठी Sant Narhari Sonar येथे क्लिक करा.
